DOOR LOUIS-MAXIM DESMADRYL. Tijdens de lesvrije week ging ik samen met een bonte verzameling van juristen en criminologen op studiereis naar Rwanda en Burundi om voor onze masterproef onderzoek te doen naar justitie en recht in Burundi. Zo konden we ter plaatse een beter beeld krijgen van bepaalde moeilijkheden die het land kent op vlak van justitie: rechtsonzekerheid, mensenrechtenschendingen, corruptie, onvoldoende scholing van gerechtelijke ambtenaren etc. De situatie is echter niet hopeloos. Dankzij ontwikkelingssamenwerking en universitaire samenwerking is er hoop op verbetering.

Louis-Maxim Desmadryl

Burundi – een onbekend land

Burundi is een land dat bij weinigen een belletje doet rinkelen, ondanks het gemeenschappelijk verleden dat ons land met Burundi heeft. In Centraal-Afrika kennen de meeste landgenoten vooral Congo-Kinshasa en Rwanda als oude gebieden onder Belgisch bewind. Congo-Kinshasa is vooral gekend door de kolonisering door Leopold II in de 19e eeuw  en de recente burgeroorlogen. Rwanda is dan weer bekend door de genocide in 1994. Burundi heeft door zijn gering economisch belang steeds weinig interesse opgewekt bij de pers en de internationale gemeenschap. Ook daardoor hebben de etnische conflicten in Burundi minder de aandacht getrokken dan andere conflicten in het gebied. Ook is de Belgische link met de burgeroorlogen in Burundi beperkter dan deze met de genocide in Rwanda, door het sneuvelen van tien Belgische para’s in de begindagen van de genocide.

De onbekendheid van Burundi en het gebrek aan interesse in Burundi is echter volledig ten onrechte. Sinds de onafhankelijkheid van Burundi zijn er ontzettend veel mensen omgekomen ten gevolge van etnisch conflict. Gedurende de Burundese burgeroorlog alleen al tussen 1993 en 2005 kwamen naar schatting 300.000 mensen om. Het zou ons te ver leiden om dit allemaal uiteen te zetten, maar België heeft bij het ontstaan van deze etnische conflicten een enorme rol gespeeld. Onder het Belgisch koloniaal bewind werd het etnische onderscheid tussen Hutu’s en Tutsi’s in deze landen veel sterker benadrukt dan vooraf. Daarenboven werden ook heel wat privileges gekoppeld aan het behoren tot de ene of de andere etnische groep. Dit systeem van ‘divide et impera‘ bracht een onderdrukking mee van de ene groep t.o.v. de andere. De opeenvolging van conflicten heeft een land achter gelaten dat het economisch slecht doet en dan ook een chronisch tekort heeft aan middelen voor justitie, onderzoek en ontwikkeling. Uiteraard zijn deze zaken van essentieel belang om een samenleving op te bouwen die economisch kan floreren.

Justitie in Burundi – indrukken en problemen

Tijdens de studiereis, bezochten we de rechtbank van eerste aanleg te Muyinga. De voorzitter van de rechtbank gaf ons een uiteenzetting over de werking van zijn rechtbank en we mochten tevens een zitting volgen. Er waren een aantal aspecten die ik als zeer positief heb ervaren: de zittingen zijn publiek, onder de rechters is er een vertegenwoordiging van beide geslachten, de rechters zijn goed opgeleid en de zaak werd op een gelijkaardige manier behandeld als in België (drie zetelende rechters, procureur des Konings en een griffier). De voorzitter van de rechtbank was bovendien aangesteld op basis van het eerste vergelijkend examen voor de magistratuur in 2014.

Bezoek aan de rechtbank van eerste aanleg in Muyinga.

Er zijn weliswaar nog tal van problemen met betrekking tot justitie in Burundi. Tijdens de zitting bleek bijvoorbeeld dat de beklaagde geen bijstand kreeg van een advocaat. In Burundi kent men blijkbaar geen systeem van pro deo-advocaten zoals in België (wellicht om budgettaire redenen), waardoor de verdediging van de beklaagde in het gedrang komt. Bovendien stelde de voorzitter zelf – en bevestigden velen na hem – dat men eigenlijk vooral oordeelt op grond van billijkheid, waarbij de rechter vooral vertrouwt op principes en buikgevoel. Hieruit volgt dat de wet in Burundi niet doorslaggevend is in de vonnissen van de rechtbanken. Aangezien het een heus werk is om de wetteksten doorheen Burundi te verspreiden, is dit begrijpelijk, maar een dergelijke besluitvorming biedt weinig garanties op het vlak van rechtszekerheid.

Heel frappant en zelfs absurd is het feit dat er griffiers zijn die niet kunnen lezen, noch schrijven.

Helaas bleek uit andere contacten dat de lijst nog verder gaat. Corruptie is nog steeds een wijdverspreid probleem in veel rechtbanken. De gerechtelijke achterstand en vooral de trage behandeling van zaken zijn ook grote problemen. Heel frappant en zelfs absurd is het feit dat er griffiers zijn bij de laagste rechtbanken (‘tribunaux de résidence‘) die niet kunnen lezen, noch schrijven. Het is zelfs geen vereiste dat rechters in die rechtbanken een juridische opleiding hebben genoten. De rechters kunnen hun ambt ook nauwelijks op onafhankelijke wijze uitoefenen door de sterke inmenging van de uitvoerende macht. Tot slot is het ook heel moeilijk om een vonnis uit te voeren in Burundi, door een gebrek aan gerechtsdeurwaarders.

Deze lange opsomming kan u doen denken dat er sprake is van een uitzichtloze situatie. Het tegendeel is echter waar. Bijvoorbeeld nadat we de gevangenis van Gitega hebben bezocht, stelden bepaalde criminologen onder ons dat de detentie op een aantal vlakken vooruitstrevend was. Het was bv. zo dat de gevangenen in principe zich vrij konden bewegen doorheen de gevangenis en dus niet constant opgesloten zijn in hun cel en bv. ook dat de beveiliging en orde binnen de gevangenis mede door modelgevangenen werd gehandhaafd.

Justitie in Burundi – ontwikkelingssamenwerking

Bezoek aan de organisatie AJCB.

Ook zijn er in Burundi tal van organisaties actief die zich bezighouden met justitie. Men denkt bij ontwikkelingssamenwerking vaak aan geneeskunde en landbouwontwikkeling, maar ook op vlak van justitie en recht is er ontwikkelingssamenwerking en is ze van onschatbare waarde. Een goed juridisch kader is immers onontbeerlijk voor de opbouw van een stabiele samenleving met een gezond economisch bestel. In Burundi zijn verschillende organisaties actief die aan ontwikkelingssamenwerking doen, waaronder de BTC en de ACJB.

Het Belgisch ontwikkelingsagentschap BTC werkt nauw samen met de Burundese overheid, door materiële ondersteuning  te bieden aan het Ministerie van Justitie. Hierbij focussen ze zich op de klassieke geschillenbeslechting. Ze proberen van de rechtbanken zelf beter te organiseren met eenvoudige maar efficiënte zaken, bv. het verdelen van wetboeken en het opstarten van systeem van archivering en van een rechtbankagenda. De BTC speelde ook een centrale rol bij het totstandkomen en organiseren van het vergelijkend examen voor magistraten. Ondanks dat er geen garantie is dat een dergelijk examen in de toekomst zal opnieuw georganiseerd worden, lijkt me dit een enorme stap in de juiste richting.

De AJCB (Association des Juristes Catholique du Burundi) is een lokale niet-gouvernementele organisatie (NGO) die vooral naast de overheid functioneert. Deze NGO heeft een project op poten gezet met het oog op ‘justice de proximité‘, waarbij men op heel lokaal niveau een platform heeft gecreëerd voor bemiddeling bij juridische problemen tussen burgers in ‘centres d’écoute‘. Het is een goedkoop systeem van alternatieve geschillenbeslechting, dat werkt op basis van vrijwilligers. Deze vrijwilligers krijgen een parajuridische opleiding van de AJCB, waardoor ze soms beter opgeleid zijn dan bepaalde rechters. Deze bemiddelde oplossing zorgt er vaak voor dat het probleem niet escaleert en dat een later conflict binnen vaak kleine en onderling afhankelijke gemeenschappen wordt vermeden. Dit alles leidt tot een zeer bereikbare vorm van degelijke justitie voor de lokale bevolking.  Het is duidelijk dat er een grote complementariteit is tussen de ondersteuning van de klassieke geschillenbeslechting door de BTC en het opstarten van alternatieve geschillenbeslechting door AJCB.

Recht in Burundi – onderzoek en onderwijs

De universitaire ontwikkelingssamenwerking verdient ook aandacht, want die heeft ervoor gezorgd dat de rechtenfaculteit van de Université du Burundi de burgeroorlog heeft overleefd. Tijdens de burgeroorlog was het professorenkorps aanmerkelijk geslonken waardoor het quasi onmogelijk was geworden om Rechten te onderwijzen aan de Université du Burundi. Deze projecten van universitaire ontwikkelingssamenwerking lopen nu nog steeds en het is in een dergelijk kader dat wij als studenten de kans hebben gekregen Burundi te ontdekken en ook onze collega-studenten te ontmoeten.

De universiteit van Burundi

Het is voor mij duidelijk dat deze vorm van ontwikkelingssamenwerking van een enorm belang is voor een land dat uit een burgeroorlog komt en nood heeft aan stabiliteit. Het is nodig dat er sterke juristen worden opgeleid die zorgen voor oplossingen voor de vele ingewikkelde geschillen die volgen uit een problematiek van burgeroorlog, etnisch conflict en vluchtelingen. Ze moeten immers mee bouwen aan een samenleving. Ik had de indruk dat de collega-studenten die we hebben ontmoet tijdens studiedagen zeer goed opgeleide juristen zijn met een sterk maatschappelijk engagement (bv. in de journalistiek), wat dan ook in die lijn ligt. Het is dan ook duidelijk dat de universitaire ontwikkelingssamenwerking vruchten heeft afgeworpen en dit in de toekomst zal blijven doen.

Recht en justitie in Burundi: een blijvende uitdaging en opdracht

Net als onze justitie, kent justitie in Burundi zijn uitdagingen. Door ontwikkelingssamenwerking op alle mogelijke gebieden (materieel en knowhow) is het zeker mogelijk om deze uitdagingen aan te gaan en een sterke vooruitgang te boeken op vlak van justitie in Burundi. Zowel België, de KU Leuven en andere universiteiten betrokken bij het VLIR-UOS-projecten als andere entiteiten dienen daarin een cruciale rol te (blijven) spelen als partner. Dit vergt veel middelen, maar onze historische banden met Burundi verantwoorden deze mijns inziens ten zeerste.

Studenten op studiereis naar Rwanda en Burundi