DOOR MARTIJN HUYSMANS. Begin jaren ’90 viel Joegoslavië uit elkaar. Een van de oorzaken was het zwakke federalisme waarbij politici zich vooral richten op de deelstaten en de deelstaten meer macht hebben dan de federatie. Een probleem waar we ook in België mee kampen. Daarom moeten we volgens mij oppassen dat we niet eindigen zoals Joegoslavië.

Federalisme in België en Joegoslavië

Martijn Huysmans

Op het eerste zicht heeft België misschien niet veel gemeen met ex-Joegoslavië. Toch vergelijk ik in dit stuk België met ex-Joegoslavië omdat er volgens mij nuttige lessen te trekken zijn uit de mislukkingen van het Joegoslavisch federalisme. België is immers sinds de vierde staatshervorming van 1993 een federale staat. Dat wil zeggen dat een belangrijk deel van de politieke bevoegdheden niet geregeld worden op landsniveau, maar wel op het niveau van de deelstaten (in België de gewesten en de gemeenschappen).

Verzwakking en vergiftiging van het federalisme in Joegoslavië (1974-1991)

Joegoslavië werd in de nasleep van WO II gecreëerd als een federaal land met zes deelstaten: Slovenië, Kroatië, Bosnië en Herzegovina, Servië, Montenegro en Macedonië. De deelstaten vielen min of meer samen met etnische breuklijnen en verschillen in taal en religie.

Onder het leiderschap van Tito ging het aanvankelijk goed met Joegoslavië. Toch wouden sommige deelstaten meer autonomie en minder macht voor het federale bestuursniveau. Met de staatshervorming van 1974 gebeurde dat ook, en kreeg elke deelstaat de facto een veto op federaal niveau. De federale regering kreeg het hierdoor een stuk moeilijker om beslissingen te maken en problemen aan te pakken.

We moeten oppassen dat we door ons zwakke federale bestuursniveau niet eindigen zoals Joegoslavië.

Na de dood van Tito in 1980 ging het snel bergaf. Omdat het federale niveau enkel nog maar een arena was geworden voor de deelstaten, begonnen politici steeds meer enkel voor hun eigen deelstaat te spreken. Hierbij werden etnische verschillen benadrukt en uitvergroot voor politiek gewin. De afkeer tussen bevolkingsgroepen groeide, en Joegoslavië stond steeds meer op barsten.

Het uiteenvallen van Joegoslavië (1991-2008)

In juni 1991 verklaarden het rijke Kroatië en Slovenië als eersten hun onafhankelijkheid. In september 1991 deed Macedonië hetzelfde, en in 1992 volgde Bosnië-Herzegovina. Toen bleven alleen nog Servië en Montenegro over, tot in 2006 Montenegro onafhankelijk werd. In 2008 verklaarde ook de regio Kosovo zijn onafhankelijkheid van Servië. Uit deze periode zullen velen zich nog trieste dieptepunten herinneren als de genocide van Srebrenica en de oorlog in Kosovo.

Er wordt vaak gezegd dat Joegoslavië uiteenviel omwille van diepgewortelde etnische afkeer, de zogenaamde “ancient hatreds”. Hoewel die zeker een rol gespeeld hebben, benadrukken experts tegenwoordig eerder factoren die te maken hebben met de bestuursvorm van Joegoslavië. Omdat het federale niveau sinds 1974 nog weinig macht overhad, hadden politici zoals de Servische Milošević geen enkele reden om ook in andere deelstaten steun te verzamelen. In tegendeel: politiek succes in het eigen landsdeel kon het gemakkelijkst gekocht worden door zich sterk af te zetten tegen de andere deelstaten.

Lessen voor België

In België klinken twee elementen van het Joegoslavisch verhaal onaangenaam bekend in de oren. Ook hier stellen we vast dat politici zich voornamelijk richten op kiezers in hun eigen landsdeel. Een belangrijke reden voor dit fenomeen is dat we geen federale kieskring hebben. Voor de federale regering kunnen Vlamingen geen Waalse politici verkiezen en omgekeerd kunnen Walen niet voor Vlaamse politici stemmen. Zoals we zagen in Joegoslavië is het gevaar hierbij dat politici de verschillen tussen de landsdelen steeds meer benadrukken, en dat de antipathie tussen de bevolkingsgroepen groeit.

Een tweede element is de veto’s van de deelstaten. Zoals we zagen verminderden in Joegoslavië de veto’s van de deelstaten het vermogen van de federale regering om goed te besturen en welvaart te creëren voor het land als geheel. Dit probleem hadden we volgens velen ook in België met CETA: Wallonië blokkeerde bijna een vrijhandelsakkoord dat vooral Vlaanderen significante voordelen zou kunnen opleveren.

Deze twee elementen zijn voor mij tekenen aan de wand. We moeten oppassen dat we door ons zwakke federale bestuursniveau niet eindigen zoals Joegoslavië. Om verdere vergiftiging van de relatie tussen Vlaanderen en Wallonië te voorkomen, zie ik dan ook twee opties. Optie A: het federale niveau versterken met een federale kieskring en minder veto’s voor de deelstaten. Optie B: een vreedzame scheiding die voor beide landsdelen aanvaardbaar is – en die dus akkoorden omvat over Brussel, de staatsschuld, en blijvend lidmaatschap van de Europese Unie.