DOOR ELLEN VAN DAMME. Sinds 1 oktober 2016 ben ik als FWO Aspirant begonnen aan mijn doctoraatsonderzoek naar de rol van vrouwen in Nicaraguaanse straatbendes. Of dat was toch het oorspronkelijke idee – maar dat bleek al snel niet zo gemakkelijk.

Ellen Van Damme

Aangezien het aandeel vrouwen die effectief tot een bende behoren in Centraal-Amerika – i.e. die via verschillende rituelen gedoopt werden, waardoor ze officieel lid zijn van de bende – sowieso al beperkt is, heb ik besloten mijn focus te verruimen naar vrouwen en meisjes in en rond bendes. Ik ga dus niet alleen meer focussen op vrouwelijke bendeleden, maar ook op de moeders, zussen, dochters, tantes, oma’s, buurvrouwen en vriendinnetjes van (mannelijke) bendeleden. Dat zal mijn onderzoek allicht wat vergemakkelijken, dacht ik, maar enkele maanden voor mijn vertrek naar Nicaragua kreeg ik het bericht van de ngo waarmee ik zou samenwerken dat ze, omwille van de slechte verhouding tussen de ngo en het beleid van de President, geen zekerheid hebben over de verderzetting van hun projecten in de toekomst.

Geen bendes in Nicaragua?

Het is voor de meesten onder ons onopgemerkt gebleven, maar het weekend voor de verkiezingen in de Verenigde Staten waren er presidentiële verkiezingen in Nicaragua. Daniel Ortega werd, na een Grondwetswijziging, voor de derde keer op rij verkozen als President en maakte van de gelegenheid ook gebruik om zijn vrouw aan te stellen als Vice-President. Het officiële discourse, vanuit Ortega’s beleid, is er één van “er zijn geen bendes” (no hay maras) in Nicaragua.

Het officiële discourse is er één van “er zijn geen bendes” (no hay maras) in Nicaragua.

Hoewel er volgens sommige bronnen op de grens met Honduras wel degelijk groepen van de georganiseerde bendes Mara Salvatrucha 13 en Barrio 18 – die voornamelijk in Honduras, El Salvador en Guatemala opereren – aanwezig zijn, zijn de jongerenbendes in Nicaragua niet internationaal georganiseerd en zijn het eerder straatbendes of ook wel ‘jongerengroepen’ (grupos juveniles) genoemd. Samenwerken met bendeleden is bij wet verboden en dat maakt het werk van verschillende ngo’s, die met deze jongeren werken, heel moeilijk.

Omwille van die reden heb ik besloten om tijdens mijn drie maanden exploratief veldwerk in Centraal-Amerika ook experten en organisaties in Honduras, El Salvador en Guatemala, de zogenaamde ‘Noordelijke Driehoek’, te bezoeken. Aangezien de overheden in de Noordelijke Driehoek het bestaan van bendes niet ontkent, kunnen organisaties die rond dit thema werken hier ook openlijker over communiceren, zonder te vrezen voor sancties van de staat (hoewel het in deze landen ook bij wet verboden is om met bendes samen te werken). Aan de andere kant vrezen ze soms wel voor represailles van de bendes zelf en is discretie en anonimiteit dus een topprioriteit. De eerste tien dagen van mijn veldwerk heb ik doorgebracht in Managua, de hoofdstad van Nicaragua, waar ik al enkele interviews met experts heb kunnen afnemen. De vraag naar onderzoek over de rol van vrouwen in en rond bendes is blijkbaar heel groot, aangezien dit een thema is dat fel onderbelicht blijft in bendeonderzoek in Centraal-Amerika.

Omwille van het feit dat er niet veel (om maar niet te zeggen geen) organisaties zijn in Managua die specifiek focussen op vrouwen en bendes, maar wel veel organisaties die werken rond vrouwenrechten meer algemeen, wou ik ook meer te weten komen over hun werk. Er zijn echter zo veel organisaties en ik wist niet waar te beginnen, maar op een avond raadde de gastvrouw van het huis waar ik verblijf (die overigens werkt voor UNICEF) mij aan om woensdag 8 maart naar de Vrouwenstaking (Paro de Mujeres) te gaan, waar alle organisaties zich zouden verzamelen.

Paro de Mujeres

Op woensdag 8 maart kwamen wereldwijd vrouwen op straat naar aanleiding van de Internationale Vrouwendag. Ook in Nicaragua werd deze dag dus niet onopgemerkt gelaten. In de hoofdstad, Managua, werd een vrouwenstaking georganiseerd. Om 8u30 verzamelden de sympathisanten in het hart van Managua, om van daaruit in het spitsuur via de drukke autobaan richting UCA (de Universiteit van Centraal-Amerika) te stappen.

Ervan uitgaande dat het Centraal-Amerikaanse uur van toepassing zou zijn (i.e. veel meer dan een academisch kwartier te laat komen), kwam ik iets na het afgesproken uur toe. Op het eerste zicht was er niemand te zien, maar een beetje verder hoorde ik muziek en zag ik vrouwen met paarse T-shirts en het opschrift “Wij staken voor onszelf, ter verdediging van ons lichaam en onze territoria” (“ParamosPorNosotras … en defensa de nuestros cuerpos y territorios”). De vrouwen waren al aanwezig sinds 7u ’s ochtends! Dat zegt niet alleen iets over hun toewijding, maar ook over het belang van deze dag als uitverkoren moment om de schending van vrouwenrechten aan te kaarten in het land. Tijdens de optocht werden echter niet alleen vrouwenrechten, maar ook de rechten van LGBTI en kinderen onder de aandacht gebracht.

Dat er nog veel werk is voor Nicaragua op vlak van vrouwenrechten, kan bijvoorbeeld geïllustreerd worden met het feit dat het één van de weinige landen wereldwijd is met een strikt abortusverbod. Tijdens de optocht weerklonken dan ook regelmatig verhalen en oproepen tot de legalisering van abortus. Enerzijds moet de legalisering toestaan dat vrouwen zelf over hun reproductiviteit kunnen beslissen en niet verplicht worden een ongewenst kind op aarde te brengen. Anderzijds moet de legalisering eveneens voorkomen dat jonge meisjes sterven tijdens de bevalling of na een risicovolle ingreep in het kader van een illegale abortus.

Volgens de website van Paro de Mujeres registreren de ziekenhuizen in Nicaragua jaarlijks zo’n 1066 meisjes, jonger dan 14 jaar, die een kind ter wereld brengen. Voor velen onder hen is de zwangerschap het gevolg van verkrachting.

Verder zijn er ook nog de tekortkomingen op andere vlakken. Volgens het statistische rapport van 2015 van de Nationale Politie in Nicaragua, werden in dat jaar in totaal 2375 misdrijven tegen de seksuele vrijheid en integriteit geregistreerd, waaronder 578 verkrachtingen van -14 jarigen.

Nog meer schokkerend is dat het grootste deel van de kinderen die het slachtoffer werden van seksueel misbruik en verkrachting (al dan niet met verzwarende omstandigheden) nog niet eens de leeftijd van 13 jaar hadden bereikt.

De politie in Nicaragua heeft sinds enkele jaren ook een aparte categorie in haar statistieken voor femicides¹. In 2015 registreerden ze 16 femicides. Hoewel dit cijfer lager ligt dan de voorgaande jaren, zou volgens de website van de Vrouwenstaking dit cijfer veel hoger liggen, namelijk 49 femicides dit jaar alleen al, waarbij de voornaamste daders de (ex-)partners zijn.

Op een populatie van iets meer dan 6 miljoen inwoners lijkt dit relatief gezien weinig, aangezien er in het totaal in 2015 niet minder dan 524 moorden werden geregistreerd. Ik had echter het gevoel tijdens de manifestatie dat de vrouwen niet overtuigd waren van de officiële politiestatistieken, aangezien ze het probleem van femicide en de straffeloosheid ten aanzien daarvan als één van de hoofdproblematieken aankaartten. Hun boodschap was duidelijk: “Stop de femicides!’ (¡No más femicidios!). De manifestanten en vrouwenorganisaties eisten dat de wet 779 ‘tegen geweld ten aanzien van vrouwen en een hervorming van de strafwet’ wordt toegepast, die onder andere een straf specifiek voor daders van femicides oplegt.

Op weg terug naar huis hoorde ik enkele denigrerende commentaren van jonge mannen over de (hoofdzakelijk) vrouwelijke manifestanten.

De machistische cultuur en het geweld tegen vrouwen in Nicaragua zal wellicht niet sterk dalen de komende jaren, maar de honderden vrouwen die tijdens de vrouwenstaking hun stem lieten horen, hebben nogmaals met een duidelijke boodschap opgeroepen om dit thema niet op de lange baan te schuiven en iedereen eraan herinnerd om de rechten van elke vrouw, jong en oud, te respecteren.

De afgelopen twee weken zat ik in Tegucigalpa, de hoofdstad van Honduras. Ik had het gevoel dat het daar veiliger is dan ik mij kan herinneren, maar de bendeproblematiek – en voornamelijk dan de afpersingen van kmo’s door bendes – is nog nooit zo groot geweest. Sinds de implementatie van de ‘Harde Hand’ wetgeving in de Noordelijke Driehoek, zijn het aantal bendeleden en het aandeel bende-gerelateerde criminaliteit jaar na jaar gestegen. De overheden slagen er maar niet in om de bendes onder controle te krijgen en staan vaak al helemaal niet te springen voor een grootschalige preventieve aanpak, aangezien dit een politieke zelfmoord zou betekenen.

Ik ontmoet hier in Centraal-Amerika experts, academici, sociaal werkers en priesters die rechtstreeks in contact staan met voormalige bendeleden. Ook hier in de Noordelijke Driehoek is de vraag naar wetenschappelijk onderzoek omtrent bendes en de focus op vrouwen in en rond bendes heel groot. Criminologen worden met open armen ontvangen, want in Honduras, bijvoorbeeld, bestaat de volwaardige bachelor-master opleiding criminologie niet – en dat voor een land met zo’n hoog criminaliteitscijfer.

Momenteel zit ik in El Salvador en volgende week ga ik naar Guatemala. Na mijn exploratief veldwerk zal ik moeten beslissen op welk land ik zal focussen. Ik vertrok met de vraag “waar ben ik in Godsnaam aan begonnen?” en stel mij nu de vraag “waar moeten we eerst beginnen?”. Elk land heeft zijn eigenheden en er zijn veel actoren die interesse tonen in dit soort onderzoek. Het zal dus nog moeilijk worden om mijn uiteindelijke beslissing te maken, maar ik kijk alvast uit naar mijn verder onderzoeksverblijf hier en ben benieuwd wat ik nog zal ontdekken en wie ik nog zal mogen ontmoeten.

¹ Hoewel femicide volgens sommigen gezien wordt als de moord op en vrouw in al haar vormen, moet het eerder gezien worden als de moord op een vrouw omwille van haar vrouw-zijn. De daders zijn voornamelijk mannelijke (ex-) partners en de moord is als het ware het eindpunt van een lange periode waarin de vrouw zowel fysiek als emotioneel misbruikt werd, o.a. omwille van haar ondergeschikte positie in het huishouden (WHO, ‘Understanding and addressing violence against women: Femicide’).