DOOR STEVEN VAN HECKE. Van 27 augustus tot 2 september 2022 bracht professor Steven Van Hecke een bezoek aan Kyiv, Irpin en Bucha. Deze blog is zijn persoonlijk relaas van 30 uur sporen, 12 gesprekspartners, 3 locaties en meer dan 400 foto’s.

Waarom naar Kyiv?

Ik onderscheid 3 redenen.
(1) In de voorbije jaren heb ik steeds van de relatieve kalmte in deze periode van het academiejaar gebruik gemaakt om enkele studiereizen te maken, met name naar grens- en conflictgebieden in Europa: Cyprus (Nicosia, demarcatielijn, spookstad Varosha), Bosnië (Žepče, Sarajevo), Georgië (Tbilisi, Zuid-Ossetië), Servië (Belgrado, Ministerie van Defensie) en Noord-Ierland (Belfast, Derry).
Als politiek wetenschapper vind ik het belangrijk om regelmatig mijn zogenaamde ivoren toren te verlaten en via participerende observatie mijn topics te bestuderen, in en buiten the Brussels Bubble. Het opzet is van perspectief wisselen om hetzelfde anders te kunnen zien. Strikt genomen is dit geen (vergelijkend) onderzoek noch “academisch toerisme”; eerder een poging tot beter verstaan door zelf ervaringen op te doen (via het niet-systematisch verzamelen van evidence) ondanks enkele onoverkomelijke hindernissen (zoals mijn gebrek aan kennis van het Oekraïens/Russisch). Ik volg uiteraard de actualiteit, luister aandachtig naar mijn collega’s en andere experten, lees boeken maar ik laat mij ook graag kort en intens onderdompelen. Ideaal trouwens om even alle andere zorgen te vergeten. In alle onbescheidenheid: ik denk dat ik daardoor een betere versie van mijzelf als politieke wetenschapper word.
(2) De pandemie heeft stokken in de wielen gestoken van het European Party Monitor project. Geplande bezoeken aan Servië, Kosovo, Montenegro, Moldavië en Oekraïne zijn in 2020-2021 in het water gevallen. Ik zocht naar een manier om dit enigszins goed te maken.
(3) De voorbije 6 maanden heb ik gedoceerd, lezingen gegeven en commentaar geleverd over de EU en de oorlog in Oekraïne, en regelmatig op het belang ‘van het oosten’ gewezen, zoals recent nog in mijn opiniebijdrage in De Tijd. Hoog tijd om zelf eens mijn licht op te steken in dit door oorlog geteisterde land. Practice what you preach.

Naast deze drie redenen was er ook een persoonlijke aanleiding: ik keek er naar uit om Mihailo te ontmoeten, de Oekraïense student waarvoor ik dit voorjaar een solidariteitscampagne hielp opzetten aan de KU Leuven: Motiveer Mihailo. Steun is nog steeds welkom uiteraard!

Geduld oefenen

Hoe ziet zo’n reis er concreet uit? Eerst vloog ik naar het Poolse Rzeszów waar op de luchthaven de Patriotrakketten van het Amerikaanse leger uitermate zichtbaar opgesteld staan. De plek staat trouwens bekend staat als militaire overslagplaats. Hier passeren de (zware) wapens richting Oekraïne. Van Rzeszów in een taxi naar de grensstad Przemyśl (op amper 100 km van Lviv) waar twee keer per dag een rechtstreekse trein naar Kyiv vertrekt. Geduld is een schone deugd want de rit duurt minstens 12 uur en legertransporten hebben altijd voorrang. Dat betekent een grote kans op vertragingen. In mijn geval liep dit op tot 5 uur want de trein maakte op een bepaald ogenblik rechtsomkeer en zette de reis via een alternatieve route verder. Przemyśl is overigens een tussenstop waard want deze stad aan de rivier San heeft een bewogen geschiedenis achter de rug. De spoorlijn dateert van 1861 en maakt deel uit van het traject Krakau-Lviv (destijds Lemberg) dat ten tijde van de Habsburgers is aangelegd om Galicië te ontsluiten.

Meer dan een reispas en een vooraf online besteld treinticket heb je niet nodig. Met de gewapende militairen die na de grensovergang opnieuw een identiteitscontrole uitvoerden viel evenwel niet te spotten. Buiten oogde het landschap erg groen; de velden en akkers (bekend als ‘de graanschuur van Europa’) eindeloos. Het moet gezegd: de treinen zijn erg comfortabel en de passagiers – in hoofdzaak tieners, kinderen en (groot)moeders – uitermate gedisciplineerd. Zou de sereniteit een gevolg zijn van de oorlog? Dat mensen zich minder druk maken om de zoveelste vertraging? Zelfs bij aankomst om 3.30 uur in Kyiv bleef het bijzonder rustig, ondanks honderden gestrande reizigers onder wie een groot aantal mannen in militair uniform die allemaal tot 5.00 uur vastzaten in het treinstation. Tot aan het einde van de avondklok was er voor niemand een doorkomen aan. Gelukkig was er veel treinpersoneel aanwezig (opvallend: hoofdzakelijk vrouwen) en waren de winkeltjes open. Een koffie bestellen of een pizza eten leken de normaalste zaak van de wereld, net zoals de nachttrein nemen. Zo werd om 4.00 uur het vertrek van een trein richting het zwaar belegerde Charkov omgeroepen. Dit leek duidelijk een land in oorlog dat nog functioneert.

Disclaimer: afreizen naar Oekraïne is niet verboden. Buitenlandse Zaken raadt het wel af (want er is een negatief reisadvies). Aan de KU Leuven heb ik mijn verplaatsing niet vooraf geregistreerd. De studietrip was dus op eigen initiatief en risico. Maar wel een berekend risico. Ik heb geen actief oorlogsgebied opgezocht (wat zou ik daar trouwens moeten doen?), mij vooraf grondig geïnformeerd en steeds de strikte regels gevolgd. Voor zover ik die kende natuurlijk. De foto die ik van het hoofdkantoor van de Inlichtingendienst had genomen, diende ik wel te verwijderen, zo maakte een militair die via zijn oortje instructies had gekregen mij enkele meters verderop duidelijk.

Idealiter neem ik mijn studenten mee op sleeptouw, zoals ik dat doe in Brussel, Luxemburg of Straatsburg. Maar dat is in dit geval niet wenselijk noch mogelijk. Dus deel ik graag mijn indrukken en gedachten met wie momenteel niet kan of mag afreizen naar de hoofdstad van Oekraïne.

Oorlog of niet?

Op het eerste zicht lijkt alles normaal. Het openbaar vervoer functioneert, bars en restaurants zijn open, terrasjes zitten vol. Er heerst een gezellige drukte en ogenschijnlijk is dit een hoofdstad zoals er zovelen zijn in Europa. Werkelijk overal kan je digitaal betalen; zelfs in het stationstoilet. Er hangen veel Oekraïense vlaggen maar bijna uitsluitend aan publieke gebouwen (zoals bijvoorbeeld de tricolore in Parijs). In de taxi’s klinkt vrolijke muziek en op elk moment van de dag wordt er koffie gedronken. Het lijkt wel een nationale sport. Maar bij nader toezien zijn de sporen van de oorlog duidelijk zichtbaar. Naast de avondklok (van 23.00 tot 5.00 is de stad gehuld in duisternis) gaat geregeld het luchtalarm af. Via een app wordt iedereen tijdig gewaarschuwd. Niet dat velen er zich nog iets van aantrekken. Toen dinsdagmiddag mijn telefoon begon te rinkelen, trok ik naar de ondergrondse parkeergarage van het hotel waar een slaapzone is ingericht alsook enkele werkplekken met wifi. Op enkele buitenlanders na was er niemand te bespeuren die de pijltjes richting ‘shelter’ was gevolgd. De lokale bevolking is duidelijk al gewend aan het alarm en naar verluid staat het antiraketsysteem beter op punt dan bij het begin van de oorlog, zeker in Kyiv.

Overal zie je militairen in het straatbeeld. Belangrijke gebouwen en monumenten worden permanent bewaakt. Bij gebrek aan buitenlandse bezoekers liggen toeristische trekpleisters er grotendeels verlaten bij. Sommige sites zijn echter niet toegankelijk omwille van een verhoogd veiligheidsregime, zoals het Moederlandmonument. In de omgeving van het parlement en het presidentieel paleis is er zelfs zonder speciale toelating geen doorkomen aan. Ook de straten rondom het gebouw van de Veiligheidsdienst zijn afgezet. Op verschillende plaatsen in de stad zie je langs de kant van de weg blokkades die zijn opgetrokken in de eerste dagen na de Russische invasie maar die sindsdien aan de kant zijn geschoven. Hier en daar staan weesauto’s (achtergelaten door wie is omgekomen of gevlucht). Standbeelden zijn ingepakt om ze te beschermen tegen inslagen maar dat is zeker niet overal het geval. Stadsplannen zijn overschilderd. Enkele metrostations zijn gesloten omdat ze als schuilkelders dienen. Talloze straataffiches verwijzen naar de oorlog en hier en daar liggen verse bloemen bij oorlogsmomenten of herdenkingsplekken. Op het Michaëlsplein staan enkele uitgebrande Russische tanks en ander oorlogsmaterieel als trofeeën uitgestald.

In Kyiv domineert het voorkomen van oorlog het straatbeeld. Dat is helemaal anders in Irpin en Bucha: dit is de post-bezettingsfase. Irpin bereik je alleen door een van de bewaakte toegangswegen rond de stad Kyiv te passeren. Naast de kapot geschoten brug waarlangs veel inwoners het oorlogsgeweld ontvluchtten, ligt een noodweg. Maar eerst rijd je door een groot bos; een beetje zoals je ten oosten van Brussel door de Zoniënwoud rijdt om dan in Waterloo is arriveren. In Irpin zie je overal de sporen van geweld: van krassen op de weg die Russische tanks hebben achtergelaten over ontelbare kogelgaten in afsluitingen tot gebouwen die getroffen zijn door raketinslagen. Veel is al hersteld; zo zie je overal nieuwe ramen. Maar de littekens – zwartgeblakerde muren, allerhande puinhopen en kapotte daken – zijn nog duidelijk zichtbaar. Een volledig vernield schoolcomplex stond er verlaten bij. De wijk in de richting van Bucha is het zwaarst getroffen. Daar zijn hele reeksen van gebouwen – een apotheek, een fitnesszaak, talrijke appartementsblokken – klaar voor de sloophamer. De wegen zijn netjes hersteld maar het straattafereel is onwezenlijk, zeker wanneer je onverwacht tekens van leven bespeurt, midden de oorlogsgruwel. Zo zag ik in de tuin van een totaal vernield huis een bewoonde caravan staan en leven er in sommige vernielde flatgebouwen duidelijk nog mensen. Dat zie je aan de auto’s die er geparkeerd staan en de boodschappen die worden uitgeladen. Om in tijdelijke behuizing te voorzien is aan het station van Irpin een volledig treinstel omgebouwd tot tijdelijke woonst voor families, op een apart spoor. Er hangt een groot bord: ‘IJzerstad’. Overal zie je affiches van bouwwerken en doe-het-zelfzaken beleven ongetwijfeld gouden tijden. Ze blijven hier niet bij de pakken zitten, zo is mijn algemene indruk.

Dat geldt zeker door Bucha dat alom bekend is geworden door de random executies van zich terugtrekkende Russische soldaten. In tegenstelling tot Irpin geeft Bucha een erg landelijke indruk met nauwelijks hoogbouw. Hier lijkt de materiële schade veel minder groot. Alle geweldsporen zijn al uitgewist; de bladzijde omgeslagen. Sommige wegen liggen er perfect bij: pas heraangelegd wellicht want de graszoden aan de kant van de weg zien er erg fris uit. Alleen enkele uitgebrande auto’s op de parking van de supermarkt die intussen haar deuren opnieuw heeft geopend, herinnert aan de bezetting en de gruwel die zich hier op enkele kilometers van Kyiv heeft afgespeeld.

Hoofdstedelijke troeven

Kyiv bezit allerlei troeven: prachtige historische gebouwen, indrukwekkend religieus erfgoed, brede lanen en statige pleinen, grote parken, erg steile hellingen en adembenemende vergezichten aan de oever van de rivier Dnipro die zich door de stad slingert. De hoofdstad van Oekraïne doet mij nog het meest aan een kruising tussen Madrid (schaal en imperiale karakter) en Warschau (stijl en lokale bevolking) denken. De stad is zeker een bezoek waard. Van wat ik zelf heb kunnen zien en beleven, onthoud ik vooral Maidan. Dit plein verdient geen schoonheidsprijs maar is intussen een icoon van verzet: de Oranjerevolutie van 2008 en de ‘Revolutie van de Waardigheid’ van 2014. De ganse wijk draagt de fiere sporen van de opstand, zoals de Nationale Bibliotheek die dienst deed als slaapzaal, refter en veldhospitaal voor de vrijheidsstrijders.

Verder liggen orthodoxe kerken en kloosters als parels verspreid over de stad. Historisch gezien is Dormition het belangrijkste maar de kleine Sint-Andreaskerk oogt het mooist. Ook de moeite waard is de metro en met name station Arsenalna, het diepste station (105m; zoals het Atomium) ter wereld. Alleen al de van 1960 daterende roltrappen nemen, is een belevenis. Een wandeling langs en boven de steile hellingen met uitzicht over de stad is een aanrader alsook Ukraine House: een aartslelijk maar indrukwekkend staaltje robuuste Sovjetarchitectuur, vlakbij Maidan. Plus, voor wie interesse heeft in memory politics: talrijk zijn de monumenten met verwijzingen naar de bewogen geschiedenis. Van de over oudstrijders in Afghanistan tot de helden van de Maidanrevolutie: ze hebben allemaal een opvallende plaats in de publieke ruimte van Kyiv.

Anti-corruptie

Gesprekken dienen om vragen te stellen, eigen veronderstellingen af te toetsen en nieuwe inzichten op het spoor te komen. Uiteraard kwam de ontwikkeling van de oorlog ter sprake maar ik was toch vooral geïnteresseerd in EU-gerelateerde onderwerpen (en daar ligt per slot van rekening mijn expertise): Oekraïne als kersverse officiële kandidaat-lidstaat, de rol van Rusland, de partijpolitieke ontwikkelingen en de strijd tegen corruptie. Al mijn gesprekspartners (twee diplomaten, verschillende politici van de twee grootste partijen – ‘Dienaar van het Volk’, de partij van president Zelenskyy, en ‘Europese Solidariteit’, de partij van ex-president Poroshenko – en enkele experten onderstreepten het belang van de nieuwe status van Oekraïne binnen de EU. Een diplomatieke overwinning, een morele opsteker en een ferme aanmoediging, hoewel het pad naar effectief lidmaatschap nog zware inspanningen zal vergen en veel tijd zal in beslag nemen. Niemand gaf evenwel de indruk dat het traject onmogelijk is want er is de vaste wil om tot resultaten te komen. Van Rusland zal het niet meer afhangen. De keuze om bij de EU te horen, is definitief gemaakt.

De vrees bestaat wel dat de oorlog erg lang kan duren en dat de aandacht en de steun van het Westen zal afnemen. Zonder die steun van haar Westerse partners kan Oekraïne evenwel niet overleven, economisch noch financieel. Dankbaarheid gaat daarom samen met bezorgdheid.

Op korte termijn lijkt er geen verbetering in de relaties met Rusland in het verschiet te liggen. Van verzoening kan geen sprake zijn; zelfs een wapenstilstand wordt afgewezen. Oekraïne moet de controle over haar volledige grondgebied heroveren, met liefst een belangrijke militaire overwinning voor de winter intreedt, zoals de herovering van Cherson.

Officieel is de partijpolitiek op slot want Oekraïne is in staat van oorlog. Wie heeft immers nu politici nodig? De eenheid van het land staat nu voorop. Onder waterlijn is er echter veel onzekerheid. De positie van president Zelenskyy is redelijk stabiel en hij kan zich wellicht gemakkelijk verzekeren van een tweede ambtstermijn tenzij Oekraïne zware militaire nederlagen zou lijden. Zijn in 2019 opgerichte partij – ‘Dienaar van het Volk’, dezelfde naam als het televisieprogramma waarin het acteerde als president en de corrupte elite te kijk zette – zal ongetwijfeld verliezen lijden aangezien haar aandeel spectaculair hoog is. Om alle parlementsleden en hun medewerkers onderdak te kunnen bieden, is het partijhoofdkwartier gehuisvest in een heus conferentiecentrum. De oude machtshebbers lijken geen comeback te kunnen maken. Voor velen heeft de oude elite afgedaan. De grote onbekende zijn de talloze vrijwilligers in het leger van wie sommigen politieke ambities koesteren. Wat als zij na de oorlog een nieuwe partij oprichten en met een deel van het overwinningsdivident gaan lopen?

Corruptie is een heikel topic gebleken. Niet iedereen is ervan overtuigd dat dit een probleem van eerste orde is. Volgens sommigen is de bedenkelijke reputatie van Oekraïne het resultaat van Russische propaganda, gretig overgenomen door het Westen. De vraag is voorts wat onder de term corruptie wordt verstaan: gaat het alleen om het actief omkopen van overheidsfunctionarissen in ruil voor allerlei gunsten (zoals het verkrijgen van een bouwvergunning of een snellere uitreiking van een rijbewijs) of wordt hiermee het slecht functioneren van de publieke sector bedoeld? Volgens de meesten is het probleem beperkt, zoals lokale mandatarissen die zonder weinig controle misbruik maken van hun machtsbasis, en zijn er op uitdrukkelijke vraag van het Westen al talloze maatregelen genomen, zoals een transparant systeem van openbare aanbestedingen, en instellingen opgericht. De algemene digitalisering van het economische en politieke leven is alleszins een pluspunt want het maakt belastingontduiking, zwartwerk of identiteitsfraude nagenoeg onmogelijk.

Op geen enkel moment had ik de indruk dat mijn gesprekspartners niet voluit konden spreken. In tegendeel, er vielen geregeld rake opmerkingen; ik trachtte de meest interessante inzichten op te tekenen. Veel dank aan iedereen die voor mij tijd wilde vrijmaken, aan student Mihailo om mij ter plekke te gidsen en in het bijzonder aan Galina Fomenshenko voor het leggen van de contacten.

Na afloop overheerst positiviteit: de sterke drang naar vrijheid; de hoop op een betere toekomst; de realiteitszin omtrent de oorlog, de offerbereidheid van de bevolking; de mentaliteit van problemen aanpakken en oplossen. Dit was mijn eerste bezoek aan Oekraïne maar hopelijk niet mijn laatste.