DOOR GORAN VERLUYTEN. De meest beruchte drugbaron van het moment, Joaquìn ‘El Chapo’ Guzman, deed Mexico de voorbije maanden weer daveren. Hij wist namelijk op een spectaculaire manier uit de zwaarbewaakte Altiplano gevangenis te ontsnappen. Via een tunnel die onder het gevangeniscomplex doorliep wist hij de bewakers te slim af te zijn en kon hij na meer dan tien jaar weer op vrije voeten rondlopen. Zo kon hij de controle over zijn drugsimperium te herstellen en kwam Mexico opnieuw terecht in de bloederige greep van zijn kartel.

Goran Verluyten

 Sinaasappels en opium

Guzman is al decennia lang de beruchte leider van het Sinaloa kartel dat sinds de jaren 80 een leiderspositie in de internationale narcoticatrafiek wist te verwerven door zijn meedogenloze aanpak en corporate structure. Vanuit haar machtsbasis in Sinaloa kon de organisatie een heus imperium uitbouwen dat ondertussen het merendeel van de clandestiene uitvoer van diverse drugs naar de VS controleert. Met de winsten die El Chapo aan deze illegale doch lucratieve handel overhoudt, kwam hij naast Bill Gates en Vladimir Poetin op het Forbes lijstje te staan. Zo behoort hij tot werelds meest invloedrijke personen.

Toch leek zijn jeugd niet meteen deze flamboyante levensstijl te voorspellen. Guzman groeide namelijk op in een minuscuul bergdorpje waar zijn vader veehouder was en hier en daar bijverdiende met de kweek van kleine hoeveelheden sinaasappels. Hij verdiende zijn eerste peso’s met de verkoop van deze vruchten op de lokale markten. Het bleef echter niet bij de verkoop van sinaasappels en El Chapo ging al vroeg over op de verkoop van een meer winstgevende teelt: opium. Zijn vader verbouwde deze bollen op een kleine schaal, als bijverdienste, net als veel andere veehouders in de rest van de regio. Deze teelt gold dan ook als semilegaal, waar de arme boeren een tekort aan onderwijs hadden om de effecten van dit verdovende middel te kennen. De teelt ervan ging bovendien over van vader op zoon. Bovendien reikte de hand der wet niet tot in de bergdorpjes en indien de politie er toch kwam, werden deze kleine teelten vaak gedoogd of door de vingers gezien. Het was echter de schaal waarmee Guzman te werk ging, en zijn torenhoge ambitie waardoor hij de lokale opiumkwekers al snel overschaduwde.

Van bergdorpje tot de straten van Chicago

Guzman wist zich al vlug op te werken in deze duistere circuits door de kweek en handel in nieuwe teelten zoals marihuana. Daarnaast organiseerde hij de doorvoer van grotere partijen drugs uit Zuid-Amerika zoals cocaïne. Langzaamaan veroverde hij zo de internationale drugsmarkt en de controle over de uitvoer naar de Amerikaanse markt die voor het overgrote deel via Chicago verloopt. Het is vooral deze route en de systemen waarmee Guzman de narcotica laat transporteren, die hem in de spotlights hebben geplaatst. Van katapulten tot duikboten en tunnels: de narco’s schuwen weinig methodes om de drugs in de States te krijgen.

Zoals verwacht was de Amerikaanse overheid niet bepaald opgezet met de komst van een drugsbende die zijn verkoopwaar en disputen meebracht over de grens. Het is hoofdzakelijk de schaal waarmee El Chapo zijn producten afzet op de Amerikaanse markt die de instanties zorgen baart. Sinaloa voorziet de markt in Chicago namelijk al snel van grote hoeveelheden soft- en harddrugs. Hierdoor maakt de bende zich leverancier voor negentig procent van alle narcotica op de straten van Chicago. Deze brengen al vlug bende-gerelateerde conflicten met zich mee, waarmee de instanties liefst willen afrekenen. Bovendien zet hij de overheden van zowel Mexico als de VS in de wind door de lachwekkende en haast cartoonachtige manier waarop hij de drugs het land laat binnen smokkelen. Via lange tunnels die onder grenstorens en controleposten doorlopen, weet het kartel enorme hoeveelheden te smokkelen. Het is via dergelijk soort tunnel dat El Chapo uit de gevangenis wist te ontsnappen.

De War on Drugs

Door deze daden belande Guzman op de hoogst mogelijke plaats betreffende criminele feiten in de VS: public enemy No. 1. Alleen Al Capone deed hem dit voor. De VS spaarde dan ook koste nog moeite om hem zo vlug mogelijk achter de tralies te zien en verschillende administraties stuurden achtereenvolgens financiële hulp naar Midden-Amerika. Deze hulp diende de Mexicaanse overheid, in combinatie van trainingsprogramma’s, te gebruiken om de drugshandel in de regio een halt toe te roepen en de kartels op te rollen.

Vanuit zijn cel breidde El Chapo zijn machtsimperium enkel maar uit.

Deze war on drugs behaalde slechts minieme resultaten totdat kardinaal Juan Posadas Ocampo in 1993 werd vermoord in een bende-gerelateerd vuurgevecht. De dood van dit hoogst religieus figuur zond een ware schokgolf over Mexico en de strijd tegen de kartels werd prioriteit nummer één in het land. De politie startte, met Amerikaanse hulp, een heuse klopjacht op de diverse bendeleiders en ze konden Guzman datzelfde jaar nog vatten. In de daarop volgende jaren verloor deze kartelbaas allesbehalve zijn macht over de trafiekroutes, integendeel: vanuit zijn cel breidde hij zijn machtsimperium enkel maar uit. Hij leidde voorts een extravagant leventje achter de tralies door een enorme hoeveelheid cash geld waarmee hij gevangenispersoneel omkocht en zo uiteindelijk ook wist te ontsnappen in 2001. Door maar liefst tientallen bewakers, onderhoudsmensen en politieagenten om te kopen wist hij in een wasmand de gevangenis zonder veel problemen uit te breken.

Deze ontsnapping plaatste het land en zijn instanties in een penibele positie en kritiek volgde vanuit de internationale gemeenschap op de manier waarop de El Chapo wist te ontsnappen. Vooral de Amerikaanse instanties, die al een gehele tijd gepleit hadden voor zijn uitlevering aan de VS, voerden de druk op de Mexicaanse overheid nu systematisch op om de drugsbaron in te rekenen.

Corruptie binnen het Mexicaanse ambtenarenkorps

Toch wist El Chapo, waarschijnlijk door de juiste personen op zijn loonlijst te plaatsen, gedurende 13 jaar uit de handen van de overheid te blijven. Tot de overheden om weer wisten te vatten in 2014. Hij bleef echter niet lang in gevangenschap en wist in juni van 2015 opnieuw op een hoogst spectaculaire manier te ontsnappen. Via een tunnel, dezelfde soort als de drugstunnels, wist hij de gevangenis uit te komen. Hierbij kreeg hij hulp van enkele corrupte gevangenisbewakers.

Deze ontsnapping is het perfecte voorbeeld van de groeiende corruptie in de streek. Natuurlijk kan er reeds worden gewezen op het feit dat Guzman duidelijk een voorkeursbehandeling genoot tijdens zijn opsluiting. Voorbeelden hiervan zijn talrijk. Getuigenissen geven bijvoorbeeld aan dat hij, ondanks de strenge gevangenisregels, toegang had tot grote hoeveelheden cash, verdovende middelen, alcohol en zelf vrouwen. Bovendien is uit zijn eerdere ontsnapping in 2001 reeds gebleken dat hij daar gebruik gemaakt heeft van corrupt personeel. Het zou dus niet de eerste keer zijn dat dergelijk personeel hulp biedt bij de ontsnapping. De basis hiervan ligt in mijn inzicht, en in dat van veel anderen, bij de werking van het ambtenarensysteem in Mexico. Veel openbare diensten moeten namelijk instaan voor hun eigen materieel en verdienen daarenboven erg weinig in vergelijking met andere beroepscategorieën. Deze lage lonen zorgen ervoor dat omkoperij aanlokkelijk word. Vooral bij het politiekorps vormt smeergeld een enorm probleem, wat het land voor de rijke kartels een speeltuin maakt.

Robin Hood of een koudbloedige drugslord?

Wie hier ook de schuldige van moge zijn, het staat in ieder geval vast dat de perceptie van dit personage na dit voorval alweer aan heel wat verandering onderhevig is. Langs de ene kant is er de lokale bevolking die hoe langer, hoe meer de zijde van de kartelbaas kiest. Hun positie moet weliswaar in context worden geplaatst. Allereerst kan het gros van deze bevolking enkel rekenen op een bestaansminimum. Deze structurele armoede is het gevolg van een slecht overheidsbeleid in de afgelegen, maar ook urbane regio’s. Hierdoor wijkt de bevolking af van het legale pad en komt ze terecht in de uitgebreide illegale circuits. Bovendien zorgt een corrupt bestuurslichaam niet voor de aanpak van deze circuits, integendeel: de grootschalige corruptie is vaak een extra stimulans voor de groei van de onderwereld.

Uitbuiting, mensenhandel, verkrachting en bedreigingen maken deel uit van het dagelijkse leven in sommige regio’s van Mexico.

Daarenboven brengen de stunts van El Chapo bij aan zijn illustere Robin Hood imago. De regio’s waar deze bendes opereren kennen een ware vertrouwenscrisis. Figuren als Guzman trachten in dergelijke situaties als plaatsvervanger op te treden voor de absente overheid. Als hij er dan nog eens in slaagt om de instanties voor schut te zetten door spectaculaire ontsnappingspogingen uit te voeren, is zijn heldenstatus vlug verzilverd.

Toch moet de heldenstatus worden genuanceerd. El Chapo maakt namelijk veel vijanden onder de lokale populatie door de voortdurende oorlog die de handel in narcotica met zich meebrengt. Ook uitbuiting, mensenhandel, verkrachting en bedreigingen maken deel uit van het dagelijkse leven in sommige regio’s van Mexico, waarvan vaak onschuldige personages het slachtoffer worden. De meningen over Guzman zijn dus waarschijnlijk verdeeld afhankelijk van hoe men met hem in contact is gekomen.

Bestaan er oplossingen?

Wat de meningen over hem ook mogen zijn, Guzman loopt nu vrij rond en kan zijn grootscheepse operaties gewoon voortzetten. De Mexicaanse en Amerikaanse overheden staan nu voor een loodzware opgave: El Chapo opnieuw inrekenen en de regiowijde drugsproblemen zo spoedig mogelijk beëindigen. Daarvoor is het gevangen nemen van deze enkele drugskoning niet genoeg. Het is wel een uitstekend begin en bovendien een sterke boost voor hun imago na de opeenvolgende flaters van de laatste tijd. De kartels hebben een dermate grote macht dat de instanties ze niet van dag op dag kunnen oprollen. Om het volledige proces in gang te zetten zal er zich een grootschalige mentaliteitsverandering binnen de Mexicaanse maatschappij moeten ontwikkelen totdat die corruptie als een strafbaar feit ziet. In combinatie hiervan dienen de lonen van politieagenten en andere ambtenaren te stijgen zodat ze niet langer op smeergeld berusten om te overleven.

Daarenboven blijft er altijd wel een producent zich aanbieden indien de immense vraag naar drugs uit de VS niet kan worden getemperd. Worden de Mexicaanse producenten uitgeschakeld, dan zal een nieuwe internationale speler klaarstaan om de rol van Mexico in deze handel over te nemen. De productie zal echter niet dalen zolang er aan de consumentzijde geen verandering optreedt. Hierdoor ligt de oplossing van de problematiek vooral aan de kant van de consumenten. De vraag blijft echter: hoe ziet dergelijke oplossing eruit? Strengere bestraffingen voor drugsdelinquenten? Die zijn al in werking, als onderdeel van de war on drugs, en deze repressieve aanpak lijkt niet zijn vruchten af te werpen. Ook preventies in de vorm van onderwijs en bewustmaking worden al langer gebruikt om het drugsprobleem tegen te gaan maar ook hier lijkt het op dweilen met de kraan open. Er gaan ondertussen ook stemmen op om verschillende verdovende middelen te legaliseren. In combinatie hiervan zou men de productie en verkoop ervan regulariseren en controleren. Zo kan men de illegale handel stoppen en de aanvoer van narcotica uit Mexico beëindigen.

Een definitieve oplossing voor dit conflict is echter nog niet in zicht en zolang kartelbazen als Joaquìn ‘El Chapo’ Guzman hier de plak zwaaien lijkt deze bloederige oorlog uitzichtloos. De verschillende landen uit de regio zullen de koppen bij elkaar moeten steken om een duurzame oplossing uit te werken in de vorm van een internationaal actieplan. Dit zou, in mijn ogen, moeten bestaan uit een combinatie van een regiowijde legalisering van softdrugs en een repressieve aanpak van de diepgewortelde corruptie. Dit kunnen de instanties daarna verder aanpakken door een betere omkadering van, en controle op het politiekorps. Alleen op deze manier kan de regio uit de greep van de machtige narco’s komen.