DOOR FILIP BOEN. Het massaal uithangen van Belgische vlaggen tijdens Euro 2016 is geen teken van een hervonden éénheidsgevoel. Het getuigt vooral van de drang van mensen om zich te associëren met een groep waarvan ze verwachten dat die succesvol zal zijn, zodat de roem op hen afstraalt. Als de prestaties van de Rode Duivels blijven tegenvallen, zullen de Vlaamse straten snel terug hun normale uiterlijk aannemen.

Filip Boen

Tijdens mijn korte autorit naar het gemeentelijk recyclagepark vorige zaterdag telde ik maar liefst vijf wagens uitgerust met rode duivelshorens. Samen met de talloze vlaggen die in heel Vlaanderen uit huizen hangen, symbolizeren die tricolore hebbedingen de steun voor ‘onze’ Rode Duivels in Frankrijk. Bij het binnenrijden van recyclagepark bleek bovendien dat de werknemers de ontvangstruimte helemaal in zwart-geel-rood hadden versierd. Er waren zelfs paspoppen met Fellaini-pruiken, weliswaar nog met gedateerde zwarte haarkleur. De anders stugge en zwijgzame receptionist sprak me deze keer enthousiast toe: “En goed supporteren hé, dat ze kampioen spelen!” Toen ik nogal sceptisch antwoordde dat het misschien toch wat moeilijker zou worden verwacht, luidde zijn repliek: “Daarom moeten we allemaal hard supporteren.”

Betekenen bovenstaande duivelse gedragingen dat er een nieuw éénheidsgevoel in onze samenleving groeit? Zonder volledig afbreuk te willen doen aan de ontroerende oproep van de receptionist tot samenhorigheid, wil ik die schijnbaar patriottische gedragingen terugbrengen tot de onderliggende basismotivatie: we willen ons zelfbeeld opkrikken door ons met een groep te associëren waarvan we denken dat ze gaan winnen, in dit geval de Rode Duivels.

Verbondenheid met succesvolle teams

Dat er nood is aan samenhorigheid en verbondenheid in een steeds diverser, complexer en competitiever wordende maatschappij staat buiten kijf. Euro 2016 biedt ons tijdelijk een gemeenschappelijk richtpunt, met dank ook aan de opgefokte media, dat onze versplinterde aandacht voor even samenbrengt. Het samen beleven van positieve en negatieve emoties vóór, tijdens en na de wedstrijden zal velen onder ons inderdaad een collectieve ervaring bezorgen waar duidelijk behoefte aan is.

Er bestaat echter veel wetenschappelijke evidentie voor de stelling dat onze gedragingen ten gunste van onze groep er vaak op gericht zijn om onszelf als individu beter te voelen en te laten overkomen. Zo voerden de sociaal-psycholoog Richard Cialdini en zijn medewerkers een reeks eenvoudig ogende studies uit die de menselijke neiging demonstreren om openlijk onze verbondenheid met succesvolle teams te benadrukken. Zij benoemden deze tendens als ‘Basking-In-Reflected-Glory’. Vrij vertaald betekent dit ‘zich koesteren in de roem die van succesvolle anderen uitstraalt’.

In een eerste veldstudie observeerden de onderzoekers de maandagse kleding van studenten in de aula’s van zeven Amerikaanse universiteiten. Ze gingen na hoeveel procent van de studenten kleding droeg waarop het logo of de naam van de universiteit was aangebracht. Het bleek dat op maandagen na een overwinning van het universitaire football-team (en universitaire sport is in de Verenigde Staten heel belangrijk), significant meer studenten zulke universitaire kleding droegen dan op maandagen na een nederlaag of gelijkspel.

In een tweede veldstudie vroegen de onderzoekers telefonisch aan studenten om een recente nederlaag, een recente overwinning of een recent gelijkspel van hun universiteitsteam te beschrijven. Het bleek dat wanneer hen gevraagd werd om een verslag van een overwinning te geven, significant meer studenten het voornaamwoord ‘wij’ gebruikten om naar het universiteitsteam te verwijzen dan wanneer ze een nederlaag of een gelijkspel moesten schetsen.

Mensen willen geassocieerd worden met een gunstig geëvalueerde bron, zoals een winnend voetbalteam.

Op basis van hun bevindingen stellen Cialdini en collega’s dat mensen ernaar streven om in de ogen van een waarnemer geassocieerd te worden met een gunstig geëvalueerde bron (zoals een winnend football-team). We gaan er immers vanuit uit dat die gunstige evaluatie van de bron op zichzelf zal overgaan, ook al heeft men persoonlijk weinig of geen verdienste aan de gunstige evaluatie van de bron.

Dit principe wordt ook voortdurend in de marketing gebruikt, bijvoorbeeld door Bekende Vlamingen (de zogenaamde BV’s) te koppelen aan welbepaalde produkten (in de verwachting dat de positieve evaluatie van de BV zal overslaan op het produkt). Onlangs las ik nog over een bedrijf dat BV’s een gratis auto geeft in de hoop dat de associatie van hun produkt met de BV tot een meerverkoop zal leiden. Ook heel wat Rode Duivels worden in reclamefilmpjes aan een produkt gekoppeld in de hoop dat het produkt daardoor meer aanzien krijgt in de ogen van de consument. Ik denk spontaan aan Romelu Lukaku die breed lachend een Kinder Bueno verorbert, en natuurlijk aan de hilarische manier waarop Marouane Fellaini in het Nederlands een abonnement voor de fitnessketen Basic Fit aanprees.

Van zelfpresentatie naar zelfbeeld

Basking-In-Reflected-Glory is echter meer dan een manipulatieve strategie voor zelfpresentatie (dat wil zeggen hoe we op anderen willen overkomen), maar kan ook een manier zijn om het eigen zelfbeeld te managen (dus hoe we over ons zelf denken). Zo toonde ik met collega’s aan dat de tendens om zich met succesvolle teams te associëren niet enkel opgaat voor publieke gedragingen, maar ook voor private gedragingen, zoals het surfen naar een website. Tijdens de tweede helft van het voetbalseizoen 1999-2000 registreerden wij het aantal bezoekers op de websites van 16 Belgische en 18 Nederlandse clubs uit de hoogste nationale divisie. Het bleek dat op de eerste werkdag die op een gewonnen competitiewedstrijd volgde, er beduidend meer unieke bezoekers naar de website kwamen dan op de eerste werkdag die op een verloren competitiewedstrijd volgde.
Deze resultaten suggeren dat fans ertoe neigen om de confrontatie met het verlies van hun club te vermijden door minder naar de website te surfen, aangezien dit negatieve implicaties heeft voor hun zelfbeeld. Dit spiegelbeeld van Basking-In-Reflected-Glory wordt Cutting-Off-Reflected-Failure genoemd, vrij vertaald ‘het afsnijden van uitgestraald verlies’. Bij Cutting-Off-Reflected-Failure willen individuen hun band met een onsuccesvolle bron minimaliseren of verbergen.

Als de prestaties van de Rode Duivels blijven tegenvallen, zullen de Vlaamse straten en wegen zeer snel terug hun normale uiterlijk aannemen.

Van voetbal naar politiek

Die bron hoeft uiteraard geen sportteam te zijn. Zelf heb ik met een grote groep collega’s aangetoond dat deze fenomenen evenzeer meespelen in een politieke context, al moet je iets beter je best doen om ze bloot te leggen dan in de sport. We maakten daartoe gebruik van de gewoonte in Vlaanderen om voor de ramen van privé-huizen affichen voor een bepaalde kandidaat en/of politieke partij te hangen in de hoop kiezers te ronselen. In de aanloop naar de Vlaamse parlementsverkiezingen op 13 juni 1999 doorkruisten we met tien observatoren enkele verstedelijkte gebieden in Vlaanderen. In totaal registreerden we 462 adressen waar één of meer politieke affiches voor het raam hingen en 177 adressen waar één of meer (gemakkelijk door één persoon te verwijderen) politieke borden in de voortuin stonden. De dag na de verkiezingen, meerbepaald tussen halftien ’s ochtends en halftwee ’s middags, controleerden diezelfde observatoren of de raamaffiches en tuinborden nog steeds aanwezig waren.

Toen we de data analyseerden, vonden we een sterke positieve relatie tussen de relatieve verkiezingsuitslag van de partijen (gemeten door het percentage stemmen dat een partij had verloren/gewonnen ten opzichte van het stemmentaantal bij de vorige verkiezingen) en de proportie resterende raamaffiches en verwijderbare tuinborden voor die partij: hoe beter de relatieve verkiezingsuitslag, hoe groter de proportie affiches en borden dat nog zichtbaar was op de dag na de verkiezingen. Bovendien zagen we dat in vergelijking met een statistisch gemiddelde, de aanhangers van de sterkst winnende partij duidelijk Basking-In-Reflected-Glory vertoonden (= hun relatie met AGALEV publiek benadrukten door hun affiches langer te laten hangen). De aanhangers van de twee verliezende partijen toonden daarentegen duidelijk Cutting-Off-Reflected-Failure (= ze wilden hun relatie met SP en CVP verdoezelen door hun affiches en borden snel weg te nemen). De analogie met de universiteitsstudenten van Cialdini die op maandagen na een nederlaag van de universiteitsteam minder kledij van de universiteit droegen, ligt voor de hand.

We kunnen dus concluderen dat pronk- en vermijdingsgedragingen niet exclusief bij sportfans optreden, maar zich ook voordien in andere contexten zoals politieke verkiezingen, consumptiepatronen, vriendschappen, enzovoort. Denk maar aan een fenomeen als ‘namedropping’, waarbij we graag tussendoor even melden dat we met iemand belangrijk of beroemd een persoonlijke band hebben), … We tonen maar al te graag dat we een band hebben met succesvolle anderen/groepen om onszelf in een beter licht te stellen (= Basking-In-Reflected-Glory), maar verbergen of minimaliseren onze connectie met onsuccesvolle anderen/groepen om zelf niet besmet te worden met die negatieve evaluatie (= Cutting-Off-Reflected-Failure).

Conclusie

Eerder dan met een nieuw ontdekt samenhorigheidsgevoel, hebben de duivelshoorntjes en Belgische vlaggen die nu het straatbeeld kleuren vooral te maken met het torenhoge verwachtingspatroon voor deze talentrijke lichting Rode Duivels. De pronkers hopen bewust of onbewust, dat een eventuele winst van de Rode Duivels op zichzelf zal afstralen. En dat zal des te meer het geval zal naarmate ze op voorhand hun associatie met de Rode Duivels bekend maken. Als de prestaties van het team echter blijven tegenvallen, dan zullen de Vlaamse straten en wegen echter zeer snel terug hun normale uiterlijk aannemen. Toch koester ik de hoop dat de receptionist van het recyclagepark me vanaf nu zal blijven toespreken als een teamgenoot, eerder dan als een lastige klant.