DOOR EMMA JASPAERT. Het nieuwe seizoen van De Mol is nu al enkele afleveringen ver. Ik heb mijn hoofdverdachte al gekozen: Eline is De Mol. Het gebeurde bijna instinctief. Maar zijn we daar wel zo goed in? Zijn we wel in staat om de signalen te lezen die iemand ontmaskeren als dé leugenaar?

Emma Jaspaert

Ik ben een criminoloog onwaardig, het spijt me. Ik moet het bekennen: ik heb geen spetter gezien van het vorige seizoen van De Mol. Ongehoord, ik weet het. Maar ik wilde met mijzelf in het reine komen, en daarom had ik besloten om dit seizoen geen enkele aflevering te missen. En meteen was ik volledig mee. Ik waande me een echte detective, gezonden op een missie om De Mol te ontmaskeren. Zoals Cluedo, waar je langzaam aan de puzzelstukjes bij elkaar legt, om er uiteindelijk achter te komen dat het de butler was, in de keuken met een kandelaar. En al snel had ook ik mijn ‘verdachte’ gekozen, op basis van de beperkte en, aangezien de programmamakers het je niet al te gemakkelijk willen maken, gemanipuleerde informatie. Maar zijn we in staat om de signalen te lezen die iemand ontmaskeren als dé leugenaar? Zijn er überhaupt wel signalen die je toelaten dat onderscheid te maken?

Denken als een politieagent

Het eerste probleem dat opduikt, is dat een programma als De Mol onze hersenen triggert om te beginnen denken als een politieagent. In het dagelijkse leven gaan we er in onze communicatie met anderen meestal bijna vanzelfsprekend van uit dat zij de waarheid vertellen tegen ons. Gelukkig, want het zou ons gek maken, moesten we iedereen rondom ons beginnen wantrouwen.

Wanneer politieagenten hun werk uitvoeren, worden ze echter beïnvloed door het tegenovergestelde. Ze zijn dan als het ware geprogrammeerd om alles als verdacht te beschouwen, en om iedereen te wantrouwen. Vanuit hun dagelijks werk is dit ook niet abnormaal. Over het algemeen worden ze veel meer met leugenachtigheid geconfronteerd. En na een tijdje ga je dit dan menen te zien in alles en iedereen. We ruilen onze gebruikelijke ‘truth bias’ in voor een zogenaamde ‘lie bias’. Zo ook kijken wij naar De Mol: vanuit een constant scepticisme, vanuit het gevoel dat je niets mag geloven en niemand mag vertrouwen. Toegegeven, in het geval van De Mol is dat waarschijnlijk ook het geval. Maar die lie bias zorgt er dus wel voor dat we veel signalen in het menselijk gedrag zeer snel zullen interpreteren als tekens van leugenachtigheid.

De Mol triggert onze hersenen om te beginnen denken als een politieagent. Agenten zijn geprogrammeerd om alles als verdacht te beschouwen, en om iedereen te wantrouwen.

Maar hoe herken je leugenachtig gedrag?

Maar dan komen we meteen bij een tweede punt: zijn we eigenlijk wel goed in het herkennen van leugenachtig gedrag? Bestaat dat eigenlijk wel, tekens van liegen? We menen een leugenaar te herkennen aan het feit dat zij nerveus zullen zijn, harder gaan transpireren, ons niet in de ogen durven kijken, veel gesticuleren, en wat nog meer. De waarheid is dat dit eigenlijk niet de juiste tekenen zijn om leugenaars te herkennen. Het probleem hierbij is dat je, om ‘abnormaal’ gedrag te herkennen, eigenlijk moet weten wat ‘normaal’ gedrag is, wanneer de persoon dus gewoon de waarheid spreekt. Maar niet iedereen vertoont hetzelfde ‘normaal’ gedrag. Sommigen (zoals mezelf) gesticuleren van nature al meer dan anderen. Sommigen zweten nooit, en anderen bij het minste. Sommigen mensen zijn introvert en kijken rapper weg dan anderen. Dit betekent ook dat er geen enkel soort gedrag onlosmakelijk als teken van liegen kan worden beschouwd. Als je dus niet weet hoe een bepaald persoon zich ‘normaal’ gedraagt in eenzelfde soort situatie, dan is het bijna onmogelijk om afwijkingen daarvan te herkennen.

Het is heel moeilijk om leugenaars te ontmaskeren aan de hand van non-verbaal gedrag. Meer nog zelfs: we zouden evenveel leugenaars ontmaskeren door gewoon kop-of-munt te doen.

Daarenboven betekent een afwijking van dat gedrag niet automatisch dat de persoon liegt. Het gedrag van kandidaten tijdens de opnames van De Mol, waar ze in het midden van een spannend spel zitten en kans maken op een aanzienlijke prijzenpot, kan je niet vergelijken met het gedrag dat ze vertonen als ze thuis tegen hun vrienden vertellen wat ze gisteren gegeten hebben. Afwijkingen van normaal gedrag kunnen dus verschillende andere redenen hebben, zoals bijvoorbeeld verhoogde stress louter omwille van de context waarin ze zich bevinden. Hierdoor is het dus heel moeilijk om leugenaars te ontmaskeren aan de hand van hun non-verbaal gedrag. Meer nog zelfs: we zouden evenveel leugenaars terecht ontmaskeren door gewoon telkens een kop-of-munt te doen.

Dubbele manipulatie

Maar natuurlijk zit je met nog een moeilijkheid in het ontmaskeren van De Mol. Anders dan in het echte leven, en in echt politioneel onderzoek, zit je hier met een dubbele manipulatie. Niet alleen heb je De Mol, die zijn best doet om zich anders voor te doen en om zijn ware agenda te verhullen, en de andere kandidaten, die ook strategisch moeten nadenken in welke mate zij zich valselijk verdacht gaan gedragen. Je hebt anderzijds ook de manipulatie van de programmamakers. Zij kunnen namelijk kiezen wat ze de kijker laten zien en wat niet. Ze kunnen, en doen dat uiteraard ook, de kijker op het verkeerde been zetten, door bepaalde kandidaten extra te portretteren als mogelijk verdacht. Dat maakt het er uiteraard niet gemakkelijk op. En doordat de kijker al extra argwanend is, zal zij elk gedrag, zelfs ogenschijnlijk ‘waarachtig’ gedrag als leugenachtig interpreteren. Iemand kan zo niet-verdacht zijn, dat men hem gaat verdenken. En iemand kan zo verdacht zijn, dat men gaat denken dat hij De mol wel niet zal zijn, om dan meteen te denken dat het misschien net de bedoeling is van de programmamakers om De Mol zo verdacht te maken dat hij niet meer verdacht wordt. Dan draait het niet echt meer rond ‘mensenkennis’ natuurlijk, dan moet je eerder ‘programmamaker-kennis’ hebben.

En toch…

Ik heb mijn hoofdverdachte al gekozen: Eline is De Mol © Vier

Zijn we dus als kijker in staat om De Mol te ontmaskeren? Uiteraard wel, maar dat zal vermoedelijk niet zijn omwille van onze capaciteiten als menselijke leugendetector of onze superieure mensenkennis. Het zal dan zeer waarschijnlijk een gelukkige toevalstreffer zijn. Of je moet perfect de programmamakers kunnen doorzien, niet zozeer de kandidaten.

Maar toch blijft De Mol een fantastisch format, en ik ben alvast helemaal mee. Ik merk wel dat ik veel minder bezig ben met wie niet slaagt in welke opdracht, maar dat ik vooral heel hard aan het zoeken ben naar die befaamde ‘verborgen hints’ die in het programma zouden zitten. Tot nu heb ik er echter jammer genoeg nog geen enkele ontdekt. Dan toch maar een gokje wagen, puur op een zeer twijfelachtig buikgevoel. Voor mij is De Mol Eline. Althans, op zijn minst tot de volgende aflevering.