DOOR STEVEN VAN HECKE. Van Charlottesville tot ons eigen Afrikamuseum: het is niet gemakkelijk om de duistere kantjes van ons eigen verleden een plaats te geven. Aan München, bakermat van het nazisme, kunnen we alleszins een voorbeeld nemen.

Steven Van Hecke

Tijdens de Unite the Right-rally in Charlottesville op 11 en 12 augustus was ik op citytrip in München. In een stralende zomerzon fietste ik van monument naar monument. Ik hield geen halt bij de Alte Pinacothek: het gebouw was gedeeltelijk ingepakt omwille van een restauratie en de collectie zou bij een eventueel volgend bezoek wellicht identiek zijn. Het mooie weer overtuigde mij om verder te fietsen, in de richting van de Königsplatz.

Een bordje bij een splinternieuw gebouw trok mijn aandacht: Historischer Ort/Historical Site. Zonder dat ik het goed en wel besefte, stond ik pal in het midden van de wijk waar eens de NSDAP de plak zwaaide. Een overzichtskaart maakte duidelijk welke gebouwen door de partij van Adolf Hitler werden gebouwd, welke waren verdwenen (door de geallieerde bombardementen op het einde van de Tweede Wereldoorlog of omdat ze nadien werden afgebroken) en welke vandaag een andere functie hadden gekregen. Op de plaats van het Braunes Haus, het beruchte Nazi-hoofdkwartier dat dienst deed van 1930 tot 1945, staat sinds enkele jaren een documentatiecentrum over het Nationaal-Socialisme.

Lastige vragen beantwoorden

Het NS-Dokumentationszentrum

Het NS-Dokumentationszentrum is qua gebouw aan soort mini-MAS: een blokkendoos waarin je rondjes draait en telkens een verdiep opschuift. Het is geen groot museum maar de missie is dat wel: “a place of learning and remembrance critically focussing on the city’s Nazi past”. En inderdaad, de tentoonstelling gaat de lastige vragen niet uit de weg. Aan de hand van tekst- en beeldmateriaal wordt uitgebreid stilgestaan bij dé vraag: waarom München? Waarom werd deze stad in het katholieke Beieren na de Eerste Wereldoorlog de aantrekkingsplaats voor allerlei lieden met racistische ideeën? Waarom begon de opkomst van het nazisme hier? En hoe reageerde de lokale bevolking, zeg maar ‘de gewone mensen’?

Uiteraard, elke vergelijking loopt mank maar de vragen en antwoorden die het museum opwerpt, deden mij onvermijdelijk aan Charlottesville denken. Ook aan racisme en discriminatie dichter bij huis trouwens, want die kwestie is doorgaans minder vrijblijvend. De rondgang in het museum is niet overweldigend, zoals bij het Berlijnse Topographie des Terrors, maar wel indrukwekkend.

Zo vielen mij telkens twee dingen op. Een: soms is het heel complex. Bijvoorbeeld wanneer gewelddadige polarisering de stad München in de jaren ’20 en ’30 onleefbaar maakt.

Twee: soms is het heel simpel. Zoals de rechter die tijdens het proces na de zogenaamde Bierkellerputsch van november 1923 de Oostenrijker Adolf Hilter na zijn veroordeling niet het land uitzet. Wat als hij de regels van de eigen rechtstaat wel was gevolgd? En wat als nadien de zwijgende meerderheid wel haar stem had laten horen?

Verbanden leggen

Het documentatiecentrum is een ommetje waard, ook als de zon buiten schijnt. Misschien net dan want nadien zette ik mijn fietstocht verder en betrapte ik mij erop dat ik met een andere blik naar de straten, pleinen en statige gebouwen van deze mooie stad keek. Op verschillende plaatsen wist ik het verband te leggen met de gruwelijke geschiedenis die er zich voordien had afgespeeld.

In een aantal gevallen zoekt de stad deze confrontatie expliciet op. Zoals in het Haus der Kunst, één van de eerste Nazi-bouwwerken en één van de enige die de Tweede Wereldoorlog heeft overleefd. Vandaag is het nog steeds een museum maar zonder haar verleden te verdonkeremanen. In het gebouw vind je verschillende verwijzingen naar de beruchte Nazi-exposities over Duitse kunst.

Zoals de allereerste, in de zomer van 1937, intussen tachtig jaar geleden, parallel aan een tentoonstelling over Entartete Kunst. Het museum wijdt zelfs een aparte vleugel aan deze artistieke propaganda. En uiteraard zet het ook in de verf dat het sinds de Tweede Wereldoorlog aan veel dissidente kunstenaars een platform heeft geboden. Of hun werk aan de collectie heeft toegevoegd, zoals een installatie van de Chinese kunstenaar Ai Weiwei bovenaan het museumterras die de draak steekt met de typische symmetrie van de Nazi-architectuur.

De installatie “Bamboo and Porcelain” van Ai Weiwei in het Haus Der Kunst. © Solem specto

München torst een zwart en zwaar verleden, maar het siert de stad dat ze er vandaag complexloos en genuanceerd mee omgaat. Wat voorbij is, heeft een plaats gekregen in het nu, zonder het weg te stoppen noch te laten overheersen. Kortom, de wieg van het nazisme lijkt met zichzelf in het reine.

Net zoals de rest van Duitsland trouwens, in tegenstelling tot vele andere landen, al is nooit iets definitief verworven, zoals de neo-nazibetoging van 19 augustus in Berlijn aantoont. Benieuwd wat er intussen hier bij ons in België te gebeuren staat en wat bijvoorbeeld het vernieuwde Afrikamuseum voor haar bezoekers in petto heeft.