DOOR JEAN POESEN, JENTE BROECKX, MICHIEL MAERTENS EN MATTHIAS VANMAERCKE. De vruchtbare hellingen van Oost-Oeganda zijn zeer vatbaar voor grondlawines. Deze grondverschuivingen eisen mensenlevens en brengen enorme schade toe. Geografen brengen de risicogevoelige gebieden in kaart en helpen zo om de bevolking veilig te houden.

Van linksboven naar rechtsonder: Jean Poesen, Jente Broeckx, Michiel Maertens en Matthias Vanmaercke

Een grondverschuiving, veroorzaakt door hevige regenval, eiste het leven aan meer dan 41 mensen op donderdag 11 oktober 2018 in de Mount Elgon regio in Oost-Oeganda, een gebied met een oppervlakte van ca. 3200 km² (vergelijkbaar met de gemiddelde oppervlakte van een Belgische provincie). Dit aantal zal nog verder oplopen: het breken van de grondverschuivingsdam leidde tot een grote modderstroom die nu nog opgeruimd wordt..

Een hoge tol aan mensenlevens, maar het is zeker niet de eerste grondverschuiving in de regio met fatale afloop. In 2010 eiste een grote grondverschuiving in deze regio 365 doden, in 2011 maakte een andere grondverschuiving meer dan 25 dodelijke slachtoffers en in 2012 lieten ca. 90 personen het leven in een nieuwe grondverschuiving. Deze dodelijke grondverschuivingen kregen geen of weinig aandacht in de Belgische pers!

Wat veroorzaakt een grondverschuiving?

Tijdens een grondverschuiving valt, schuift of vloeit, onder invloed van de zwaartekracht, een grote massa rots en bodemmateriaal helling afwaarts. Op steile hellingen, zoals die voorkomen in het Mount Elgon gebied, gebeurt dit zeer snel.

De hoge bevolkingsdichtheid (> 1000 inwoners per km²), gevoed door de vruchtbare bodems op de flanken van de vulkaan, in combinatie met zeer steile hellingen en intense tropische regenbuien (jaarlijkse neerslag > 1300 mm) , maken dat grondverschuivingen regelmatig slachtoffers maken.  Naast de menselijke slachtoffers, hebben ook  wegen en huizen, en  landbouwpercelen, de voornaamste bron van inkomsten in de regio, sterk te lijden onder dit natuurgeweld (Fig. 1).

Fig. 1. Illustratie van de gevolgen van grondverschuivingen in de Mount Elgon regio: bodemverlies, terreinvervorming en schade aan woningen.

Grondverschuivingen in kaart

Omwille van de grondverschuivingsproblematiek waarmee de hele Mount Elgon regio wordt geconfronteerd, verrichten geografen van de KU Leuven reeds meer dan vijftien jaar onderzoek van massatransportprocessen in dit gebied. Dit onderzoek startte met de uitdrukkelijke vraag van Dr. Mary Kitutu, oud-studente van de KU Leuven en momenteel minister van milieu in Oeganda Ze vroeg om hulp bij het in kaart brengen van de risico’s veroorzaakt door grondverschuivingen en om de wetenschappelijke resultaten te vertalen in bruikbare instrumenten zoals gevoeligheids- en risicokaarten. Hiermee kunnen Oegandese beleidsmakers en NGO’s aan de slag om de schadelijke impact van deze grondverschuivingen op de lokale gemeenschappente minimaliseren.

Recent werd door Leuvense geografen voor het eerst een grondverschuivingsgevoeligheidskaart opgesteld voor de hele Mount Elgon regio. Deze kaart werd gemaakt op basis van intensief veldwerk door Leuvense en Oegandese studenten  In de voorbije jaren brachten zij meer dan 1000 individuele grondverschuivingen en 139 grote rotsafstortingen in deze regio in kaart (Fig. 2.; Broeckx et al. 2018).

Fig. 2. Grondverschuivingsgevoeligheidskaart van de Mt Elon regio (Oost Oeganda) (Broeckx et al. 2018). De cirkel geeft de zone weer (Bukalasi sub county en Weswa sub county) in een zeer gevoelig gebied waar de recente grondverschuiving en de geassocieerde modderstroom op 11 oktober 2018 optrad.

Een belangrijk principe dat hierbij toegepast wordt, is dat hellingen met historische grondverschuivingen ook plaatsen zijn waar toekomstige grondverschuivingen zullen optreden (“the past is the key to the future”). Deze kaart geeft op een resolutie van 30 meter aan welke plaatsen het meest gevoelig zijn voor grondverschuivingen. De kaart kan direct ingezet worden door beleidsmakers in Oeganda om maatregelen te nemen en toekomstige tragedies te voorkomen.

De recente grondverschuiving en modderstroom in Bukalasi sub county en Weswa sub county met fatale afloop is gesitueerd ten Oosten van de “Bududa ring” in het zeer gevoelige gebied, zoals voorspeld door de gevoeligheidskaart (Fig. 2).

Deze kaart werd recent overgemaakt aan Oegandese partners (o.m. collega’s van Busitema University en het ministerie van milieu). Zij zullen de informatie over grondverschuivingsgevoeligheid op niveau van de getroffen districten verder verspreiden. Een belangrijk principe hierbij is “beter voorkomen dan genezen”.

Concreet zal men personen die op zeer gevoelige, steile hellingen leven, verplichten (of ten minste aanmoedigen) om hun woning te verplaatsen naar hellingen waar de gevoeligheid veel kleiner is (bijvoorbeeld in brede valleien). Landbouwactiviteiten in gevoelige zones kunnen dan wel nog verder gezet worden.

Grondverschuivingen in Afrika

Dit onderzoek past ook in een meer grootschalige analyse van grondverschuivingsgevoeligheid in Afrika, een continent dat met betrekking tot deze problematiek sterk onderbelicht is in de internationale wetenschappelijke literatuur. Ook hier werd een eerste grondverschuivingsgevoeligheidskaart voor het ganse Afrikaanse continent opgesteld (op basis van meer dan 18 000 gerapporteerde en met behulp van o.m. Google Earth beelden waargenomen grondverschuivingen). Hierbij werd vastgesteld dat vele regio’s in Afrika erg gevoelig zijn voor grondverschuivingen Tot nu toe werd hier echter weinig of geen onderzoek verricht (Fig. 3; Broeckx et al. 2018).

Fig. 3. Grondverschuivingsgevoeligheidskaart van Afrika (Broeckx et al. 2018). Voor het opstellen van deze kaart werden meer dan 18 000 waargenomen grondverschuivingen gebruikt.

Dit is een belangrijke bevinding. Als de bevolking in Afrika zoveel stijgt als voorspeld wordt, dan zal de druk op het land verder toenemen.Mensen zullen vaak gedwongen worden om zich in meer risicovolle plaatsen te vestigen. Daarom proberen geografen van de KU Leuven, in samenwerking met collega’s uit het Globale Zuiden, met deze studies bij te dragen aan een maatschappelijk relevante problematiek (grondverschuivingen) en aan het direct aanpakken van de noden in kwetsbare regio’s, zowel op lokale, regionale als continentale schaal.