DOOR MARK DEPAUW. Moedersnamen zijn dezer dagen volop in het nieuws, al dan niet in combinatie met de vadersnaam. Op het eerste zicht lijkt die toevoeging een mooi symbool van emancipatie. Maar soms gaat er iets heel anders schuil achter zo’n naamsverandering …

Do mothers matter? Enkele jaren geleden schreef ik met die provocerende titel een artikel over het plotse verschijnen van moedersnamen in Romeins Egypte. Toen ik aan het onderzoek begon, ging ik ervan uit dat die verandering waarschijnlijk was komen aanwaaien vanuit de oud-Egyptische traditie. Daar werd vaak de moeder vermeld wanneer mensen zich bij belangrijke transacties identificeerden. En in een magische context (bezweringen, grafinscripties) doken die namen ook geregeld op, want daar gold het principe mater semper certa est: ‘van de moeder ben je altijd zeker’.

Papiere, bitte!

Maar uiteindelijk bleken die moedersnamen in het Egypte van de eerste eeuw na Christus uit heel andere, onverwachte hoek te komen. De Romeinen, zelf niet echt voorvechters van vrouwenrechten, vonden wel dat goede afkomst belangrijk was. Langs beide kanten, vader én moeder. Toen ze rond 60 na Christus in de gaten kregen dat de beperkte groep Egyptenaren met fiscale privileges almaar uitbreidde, stelden ze dan ook snel paal en perk aan die wildgroei. Alleen wie langs vaders- en moederskant de juiste papieren kon voorleggen, behield zijn voorrechten. Rond die tijd begonnen mensen plots in groten getale hun moedersnamen toe te voegen. En kort daarna ook grootvadersnamen, aan de kant van de vader en van de moeder. Al die namen verdwenen terug met het failliet van het fiscale systeem op het einde van de derde eeuw.

Moeders en raszuiverheid

Moeders werden dus eigenlijk alleen vermeld omdat ze vaders hadden en omdat ze de juiste afkomst illustreerden. Niet bepaald emancipatorisch, maar had u iets anders verwacht van die politiek incorrecte Romeinen? Een unicum is die plotse opkomst van moedersnamen om de juiste afstamming te staven evenwel ook niet. Toen in de late Vedische periode (1000-500 v. Chr.) in India de raszuiverheid van de Brahmanen bedreigd werd door ‘liberale’ elementen die tweede en derde vrouwen van lagere afstamming namen, werden ze ook plots populair.

Nieuwe wetgeving over zoiets fundamenteels als naamgeving verdient wel een breed maatschappelijk debat.

Of recenter en dichter bij huis: de Spaanse dubbelnamen met vader en moeder kwamen in zwang bij de adel op het eind van de 15e en het begin van de 16e eeuw. Er is ook daar zeker een verband met de limpieza de sangre ‘zuiverheid van het bloed’ die in die periode vereist werd. Bekeerde joden en moslims en hun afstammelingen waren uitgesloten van ambten, en vaak waren er diepgaande onderzoeken nodig om de ‘zuivere’ afstamming langs vaders- en moederskant te verzekeren. Het hoeft niet te verbazen dat in zo’n context mensen spontaan hun identificatie met hun moedersnamen gingen uitbreiden.

Misschien toch even reflecteren?

Moedersnamen duiken dus om heel diverse redenen op. Bij de oude Egyptenaren omdat vrouwen er meer toe deden dan op veel andere plaatsen, waarschijnlijk. In Romeins Egypte en in Spanje als symptomen van een maatschappij bezeten met zuiverheid van afstamming.

Moeten we dan maar sowieso afstand nemen van het idee van de dubbele familienaam? Zeker niet, tijden veranderen en misschien spiegelen we ons eerder aan de oude Egyptenaren. Maar nieuwe wetgeving over zoiets fundamenteels als naamgeving verdient wel een breed maatschappelijk debat, waarin alle aspecten aan bod kunnen komen. In ieder geval iets beters dan een verhaal van indommelende vicepremiers, politiek gekissebis met buitensluit en nu ook haastwerk van een instituut dat zichzelf een ‘reflectiekamer’ noemt.