DOOR FILIP BOEN. De harde kern van Standard liet zich een maand geleden van zijn slechtste kant zien na een match tegen Charleroi. Waarom lokken voetbalwedstrijden zo gemakkelijk negatief gedrag uit, en dan vooral tegen de bezoekende ploeg?

Filip Boen

‘Voetbal is oorlog’ zou de voormalige Nederlandse bondscoach Rinus Michels volgens de overlevering ooit gezegd hebben. Wellicht heeft Michels die beroemd geworden boutade nooit letterlijk uitgesproken, maar wel: ‘Topvoetbal is zoiets als oorlog. Wie te netjes blijft, is verloren.’

Wat er ook van zij, Michels gaf hiermee zijn visie op hoe het spelletje op het veld moest gespeeld worden. Maar ook naast het grasmat doen de verbale en fysieke vijandigheden tussen de supporters vaak aan veldslagen denken. Er zijn verschillende sociaalpsychologische redenen waarom voetbalwedstrijden zo gemakkelijk negatief gedrag ten opzichte van de uitgroep uitlokken.

Sjaals

Allereerst maakt de omgeving de sociale identiteit van beide supportersclans heel saillant. Zo dragen de spelers van beide teams duidelijk van elkaar te onderscheiden uitrustingen. De fans van beide clubs bevinden zich meestal in gescheiden compartimenten in het stadion. Ze zijn getooid met de specifieke sjaals, petten en andere supportersattributen van hun eigen club en creëren zo uniforme kleurenblokken rond het veld. Die opstelling versterkt de neiging om verschillen tussen leden van eenzelfde groep te minimaliseren en verschillen tussen leden van verschillende groepen te overdrijven. Met andere woorden, wanneer een sociale identiteit geactiveerd wordt, zien we die groep als homogener dan ze in werkelijkheid is en tegelijkertijd als meer verschillend van andere groepen dan de objectieve feiten rechtvaardigen.

De grenzen van fysiek contact

Ten tweede is voetbal een sport waarin de spelers op het terrein de grenzen van fysiek contact kunnen opzoeken. Bepaalde vormen van licht contact zijn toegestaan, zoals bijvoorbeeld duwen met de schouder. Andere vormen van contacten zijn dan weer niet toegestaan, zoals aan het shirt van de tegenstander trekken. Het onderscheid tussen toegestane en niet-toegestane vormen van contact is echter subtiel en de scheidsrechter heeft een zekere marge voor interpretatie.

Er wordt beweerd dat rugby een sport voor hooligans is, gespeeld door gentlemen, terwijl voetbal een sport is voor gentlemen, gespeeld door hooligans

Bovendien worden vele niet-toegestane vormen van contact niet opgemerkt of niet als zwaarwichtig genoeg beoordeeld om te bestraffen. Dit heeft tot gevolg dat de beslissingen van de scheidsrechters over het al dan niet toelaatbare van specifieke contacten voortdurend worden betwist, zowel door de spelers op het veld als door de supportersclans naast het veld. Die hevige reacties in het voetbal op scheidsrechters staan wel in schril contrast met het absolute respect voor de beslissingen van de referee in rugby. Er wordt dan ook vaak beweerd dat rugby een sport voor hooligans is, gespeeld door gentlemen, terwijl voetbal een sport is voor gentlemen, gespeeld door hooligans.

Scheidsrechter Iurii Osadchi maakt een controversiële beslissing.

Het belang van een beslissing

Een derde reden heeft te maken met het feit dat er in vergelijking met andere sporten relatief weinig (doel)punten worden gescoord in het voetbal. Dat impliceert dat één verkeerde beslissing van de scheidsrechter de uitkomst van een voetbalwedstrijd kan bepalen.

Er zijn bovendien ook veel moeilijke beslissingen te nemen in het voetbal en niet alleen over het toelaatbare van fysiek contact. Zo vormt de buitenspelregel een enorme uitdaging voor het perceptueel systeem van de grensrechters. Onderzoek heeft zelfs aangetoond dat veel buitenspelsituaties, door de complexiteit en snelheid van de dynamische patronen die waargenomen moeten worden, tot visuele illusies leiden.

Daarom stelde mijn Leuvense collega Werner Helsen, professor in motorisch leren, een trainingsprogramma op voor nationale en internationale grensrechters. In dat programma worden die top-grensrechters opgeleid om niet zomaar af te gaan op wat ze denken te zien, maar om bewust te compenseren voor de visuele illusies. Dat geeft aan hoe moeilijk scheidsrechterlijke beslissingen in het voetbal zijn. Gegeven dat die beslissingen door de schaarste aan doelpunten wedstrijdbepalend kunnen zijn, is het niet zo verwonderlijk dat er vaak heel verhitte discussies over ontstaan. Die discussies richten zich niet alleen op de scheidsrechters zelf, maar ook op de tegenpartij en haar supporters. Dat is des te meer het geval wanneer die tegenpartij tracht in te spelen op de vatbaarheid van scheidsrechters voor fouten, bijvoorbeeld door strafschopovertredingen te simuleren.

Winner takes it all

Een vierde reden deelt het voetbal met de meeste andere sporten: in de sport zijn de belangen van de twee clubs die elkaar op het veld bekampen meestal volledig tegengesteld: winst voor het ene team betekent automatisch verlies voor het andere team. In andere takken van de samenleving, zoals de bedrijfswereld of de politiek, komen veel meer win-winsituaties voor, waarbij door onderlinge samenwerking of complementariteit de belangen van twee partijen gelijk kunnen lopen.

Een voetbalwedstrijd vormt een kruitvat voor agressief gedrag tegenover de tegenstander.

De combinatie van de vier aangehaalde redenen maakt dat een voetbalwedstrijd meer dan andere intergroepscontexten een kruitvat vormt voor agressief gedrag tegenover de tegenstander.

Het is ook goed om supporter te zijn

Identificatie met de eigen groep kan echter ook tot positieve gedragingen leiden, zij het dan vooral ten gunste van de eigen groep. Het spiegelbeeld van negatief gedrag ten opzichte van de uitgroep is immers dat men (eerder) geneigd zal zijn om positief gedrag te stellen ten opzichte van leden van de ingroep. In een fascinerend veldexperiment onderzochten Britse onderzoekers in welke mate het helpen van anderen bepaald wordt door groepscategorisering op basis van supporterschap. Fans van Liverpool werden geconfronteerd met een ‘gewonde’ vreemde. Die vreemde droeg ofwel een t-shirt van de eigen club, ofwel een t-shirt van de tegenstander, ofwel een neutraal t-shirt zonder opschriften. Het bleek dat gewonde vreemden met een t-shirt van de eigen club vaker werden geholpen dan gewonde vreemdelingen met een t-shirt van de rivaal of zonder opschriften.

We mogen dus zeker niet vergeten dat er aan identificatie met je eigen groep heel wat positieve consequenties kleven. Sociale identiteiten spelen een heel belangrijke rol in het beschermen van groepsleden tegen de negatieve gevolgen van stress.