DOOR ILSE FREDERICKX. Als je als wetenschapper een mythe over je vakgebied wil ontkrachten, focus dan op de juiste boodschap en niet op de foute informatie.

Ilse Frederickx

Een tijdje geleden kwam ik als wetenschapsredacteur terecht op een bijeenkomst van historici die hun skills op het vlak van wetenschapscommunicatie wilden opkrikken. Over dat laatste kan ik meepraten, maar de middeleeuwen liggen ver buiten mijn comfortzone. Wist ik veel hoe mediëvisten gebukt gaan onder de mythes die de ronde doen over hun vakgebied, zoals de clichés over het religieus fanatisme of over de rol van de vrouw. Het woord middeleeuws is potvolkoffie een scheldwoord geworden.

In de middeleeuwse middens dook een mythbuster op: een wetenschapper stak zijn presentatie van wal met de belofte de foute fabels te weerleggen. Maar eerst somde hij ze allemaal nog even netjes op. Er steeg goedkeurend gemompel en gebrom op in het publiek. Eindelijk een verwante ziel die hun frustraties deelde! “En vergeet deze niet!”, riepen ze enthousiast. Met stijgende verbazing zat ik te luisteren: zoveel mythes over de middeleeuwen … Mijn kennis moest dringend bijgespijkerd worden! Helaas, toen de spreker eindelijk aan het ‘juiste verhaal’ begon, was de tijd zo goed als om …

Duistere kennis

Resultaat? Mijn kennis van de mythes over de duistere – ik weet het, dat duistere is ook een cliché – middeleeuwen is weer helemaal opgefrist. Erger nog, ik heb een paar nieuwe mythes bijgeleerd waarvan ik het bestaan zelfs niet vermoedde. En wat de correctie van al die onjuiste verhalen betreft, bleef ik wat op mijn honger. Ik heb geen verstand van de middeleeuwen, maar als wetenschapscommunicator kan ik wel zeggen: doel gemist!

Wat als wetenschappers mythbusters worden? Wel, dan hebben ze dus weleens de neiging om de focus op de mythes te leggen en niet op de waarheid daarachter.

Wat als wetenschappers mythbusters worden? Wel, dan hebben ze dus weleens de neiging om de focus op de mythes te leggen en niet op de waarheid daarachter. “Zes mythes over seks bij jongeren”, “10 persistent cancer myths debunked” … Je ziet elke week wel een nieuw lijstje passeren. En het is heel verleidelijk om erin mee te gaan, in tijden van fake news, aanvallen op de wetenschap en de negativity bias van de media.

Averechts effect

Onder peers mag u gerust ventileren over mythes, maar doe het doordacht, beste wetenschappers, voor een breed publiek: een mythe vermelden kan een averechts effect hebben. Het laatste wat je wil is desinformatie ongewild versterken en onjuiste verhalen vertrouwder laten klinken. Het menselijk geheugen is nu eenmaal zeer ontvankelijk voor herhaling. En herhaling werkt dus ook uitstekend bij foute informatie…

Dat wil niet zeggen dat we mythes moeten negeren. Maar ze ontkrachten is een moeilijk vak. Laten we ook dat wetenschappelijk benaderen. “Het is niet alleen wat mensen denken dat telt, maar ook hoe ze denken”, leest u in The Debunking Handbook: een spoedcursus van zeven pagina’s over fabels en kwakkels ontkrachten, een aanrader voor de mythbusters onder u.

Als je als voedingsdeskundige ten strijde wil trekken tegen de mythe dat spinazie veel ijzer bevat, begin dan je betoog met voedingsmiddelen die wél veel ijzer bevatten, met cijfers over hun ijzergehalte. Dan toon je aan dat ‘sterk worden van spinazie’ een mythe is en dat het percentage ijzer in spinazie nu niet bepaald hoog is. Als je dan ook uitlegt hoe de mythe is ontstaan – een komma op de verkeerde plaats in een oude wetenschappelijke publicatie en heel wat hulp van de Popeye-tekenfilms – dan veranker je de rechtzetting hopelijk voorgoed in het geheugen.

First things first

Kort samengevat: focus op de juiste boodschap en zwijg over de desinformatie die je wil corrigeren, als dat enigszins haalbaar is. Kan je er niet om heen, begin dan altijd met het juiste feit en de bekrachtiging daarvan. Breng daarna pas de mythe aan: waarschuw dat er foute informatie volgt, geef de mythe zo kort mogelijk weer, met uitleg over hoe ze misleidt. Zet nooit een fabel in de kop van je stuk of presentatie: je wil de juiste informatie inprenten, dus maak geen reclame voor de mythe!

Focus op de juiste boodschap en zwijg over de desinformatie die je wil corrigeren, als dat enigszins haalbaar is

Tot slot dram ik het er nog even in: als je als wetenschapper een mythe over je vakgebied wil ontkrachten, focus dan op de juiste boodschap en niet op de foute informatie. Focus op de juiste boodschap dus. Allemaal in koor: focus op de juiste boodschap! Als ik het genoeg herhaal, blijft het hopelijk hangen.

PS: U vindt ‘The Debunking Handbook’ van klimaatwetenschapper John Cook en cognitief wetenschapper Stephan Lewandowksy via deze link in verschillende talen.