DOOR TOM MERLEVEDE. De Olmense zoo moet dicht. Bevoegd minister Ben Weyts kan niet langer tolereren hoe het welzijn van dieren in de desbetreffende zoo met de voeten wordt getreden. Een goede zaak, maar is er geen fundamenteel conflict tussen een zoo en dierenwelzijn? Kunnen die twee wel samengaan?

Tom Merlevede

Blijkbaar was de Olmense zoo al langer het zieke kindje van de Vlaamse dierentuinen. In Weyts’ verklaring op facebook (zo gaat dat tegenwoordig) geeft hij aan dat hij al veel geduld heeft gehad, maar dat de maat nu vol is. De grootste klacht is de te beperkte ruimte die de vele dieren krijgen. Ook zou de kwaliteit van de verblijven te wensen overlaten.

Het sluiten van de zoo lijkt mij dan ook een goede beslissing. Enkel stel ik mij de vraag of er niet meer moet worden gedaan. Vorig academiejaar schreef ik een masterthesis met als titel: ‘De moderne dierentuin ontkracht: Een ethische analyse van de moderne dierentuin en een blik naar de toekomst voor dierentuindieren op basis van Donaldson en Kymlicka’s Zoopolis’. Niet de meest sexy en korte titel, maar het moge duidelijk zijn. Hoewel dierenwelzijn een zeer complex concept is, geloof ik niet dat het kan worden geëerbiedigd binnen een fenomeen zoals de dierentuin.

Een productieve en niet-productieve verhouding met dieren

In de wortels van de moderne dierentuin zit een bepaalde ambiguïteit die ik kort zal verduidelijken. Aan de ene kant bezitten we als mens al duizenden jaren een productieve relatie met dieren. Dit stereotypisch voorgesteld als de boer. De boer gebruikt het dier als instrument om een inkomen te verdienen. Enkel geldt dat om de ‘instrumenten’ optimaal te laten werken, je er goed voor moet zorgen. Dierenwelzijn is hier dan enkel van belang in de mate dat het de efficiëntie kan verhogen. Deze productieve verhouding zien we ook terugkeren in een zoo. Het geweld dat de dieren wordt aangedaan is dan gevangenschap, het aanleren van trucjes en een ‘slechte’ leefomgeving. De dierentuin zal evenwel zorgden dat de dieren er voldoende gezond en ‘tevreden’ uitzien, enkel zo leveren ze geld op.

Langs de andere kant hebben meer en meer mensen een niet-productieve verhouding met dieren. Het typisch voorbeeld hiervan zijn stadsmensen. Natuur is voor hen een tuin waar ware vrijheid heerst. Het is een romantische visie van wilde natuur. Nu is het zo dat de moderne dierentuinen eind negentiende eeuw ontstaan zijn voor de burgerij, en niet voor de boeren.

London Zoo, 1835

Zoo’s dragen sinds hun ontstaan het romantische en idyllisch beeld van de wilde natuur naar buiten. Dierentuinen zitten dus met een enorme interne spanning. Ze hebben een productieve verhouding met de dieren (wat al een interne spanning teweegbrengt) en daarbovenop pretenderen ze een niet-productieve verhouding met dieren te hebben naar de buitenwereld.

Dierenwelzijn komt nooit op de eerste plaats in een dierentuin. Centraal staat de productieve verhouding.

Het punt dat ik hiermee wil maken is dat dierenwelzijn nooit op de eerste plaats komt in een dierentuin. Centraal staat de productieve verhouding. Dieren moeten geld opbrengen in een zoo. Was dit het probleem in de Olmense zoo? Bespaarde men op dierenwelzijn om nog winstgevend te kunnen zijn? Op die vragen kan ik niet antwoorden. Ik wil hier ook geen betoog voor of tegen dierenrechten afsteken. Waar ik op wil wijzen is de inherente spanning die er leeft binnen elke dierentuin. Er moet altijd een afweging op vlak van dierenwelzijn worden gemaakt.

Kai-Mook als voorbeeld

Iedereen kent ongetwijfeld Kai-Mook, de bekendste olifant van Vlaanderen. Iedereen herinnert ook nog de hele mediacampagne rond de geboorte van het diertje. Hier is op zich niets mis mee, maar het toont aan waar het om draait in een dierentuin:zo veel mogelijk bezoekers lokken.

Kai-Mook in de zoo van Antwerpen © belgianchocolate

Denk hierbij ook aan de strijd tussen Pari Daiza en de zoo van Antwerpen enkele jaren geleden. Is deze strijd om de bezoeker nefast voor het welzijn van de dieren? Zolang het economisch goed gaat met de zoo misschien niet, maar het lijkt me een gevaarlijke gedachte om dierenwelzijn te laten afhangen van het economisch welzijn van een bedrijf.

Het lijkt me een gevaarlijke gedachte om dierenwelzijn te laten afhangen van het economisch welzijn van een bedrijf.

Kweekprogramma’s als dierenwelzijn?

Kijk je op de sites van de dierentuinen zelf zie je steevast altijd staan dat ze kweekprogramma’s doen voor met uitsterven bedreigde diersoorten. Bij Planckendael is bijvoorbeeld volgend tekstje te lezen: “Voor dieren die in de natuur dreigen uit te sterven, vormen dierentuinen eigenlijk een soort reservepotje waaruit geput kan worden als het met hun vriendjes in de natuur de verkeerde kant opgaat. Dierentuinen over de hele wereld werken daarom samen door kweekprogramma’s op te zetten. Zo worden de best ‘matchende’ dieren bij elkaar gebracht, en zien gezonde kleintjes het levenslicht!”

Kweekprogramma’s hebben dan een breed ecologische waarde voor het in stand houden van de biodiversiteit. Ze werpen zichzelf op als de moderne ark van Noach. Verrassend genoeg heeft bijna geen enkel voortplantingsprogramma als doel om dieren terug in het wild te plaatsen. Slechts een zeer klein aantal is opgezet om een soort terug in het wild te brengen. Dierentuinen kunnen de ark Noach misschien zijn, enkel zal deze nooit meer open gaan. De dieren overleven in gevangenschap. De vraag is dan of het vanuit dierenwelzijnsperspectief een goede zaak is om diersoorten te redden, wetende dat ze in gevangenschap zullen leven. Is dat hoe we bedreigde diersoorten willen redden? Als levende fossielen in dierentuinen?

Dierentuinen zijn er voor ons en niet voor de dieren

Hoe moet het nu verder met de dieren uit de Olmense zoo? Een deel zal waarschijnlijk overgebracht kunnen worden naar andere dierentuinen. Voor een ander deel wacht misschien euthanasie. Misschien wordt het tijd om het concept van dierentuin drastisch te herdenken in het teken van dierenwelzijn en niet in het teken van geld.

Een mogelijke oplossing kan komen van het concept ‘sanctuary’. Een vrije en ‘heilige’ plaats voor dieren.

Een mogelijke oplossing kan komen van het concept ‘sanctuary’. Een vrije en ‘heilige’ plaats voor dieren. Sommige zoodieren zullen er het contact met mensen blijven opzoeken, anderen zullen stilaan terug verwilderen. Het zou een plek moeten zijn waar het dier centraal staat, niet fysieke bezoekers.

De olifanten van The Elephant Sanctuary in Tennessee © The Elephant Sanctuary

Waar zo veel mogelijk het natuurlijk habitat teruggeven wordt aan het dier. Voor circusdieren bestaan er al enkele voorbeelden hiervan, wordt het niet tijd dat we dierentuindieren ook terug een toekomst geven? Hierbij zijn dierentuinen geen oplossing maar eerder een deel van het probleem. Want dierentuinen zijn er voor ons, de mens, en niet voor dieren.

(coverbeeld: Kangoeroes in de Olmense Zoo, © Donar Reiskoffer)