DOOR NENA TESTELMANS. Op 1 januari 2018 stonden er in België 1292 patiënten op de actieve wachtlijst voor een transplantatie bij Eurotransplant. Allemaal wachten ze op het verlossende nieuws dat er een geschikte donor voor hen gevonden is. Een nieuw orgaan dat hun leven voorgoed zal veranderen. Jaarlijks worden er in België ongeveer 1000 transplantaties uitgevoerd met organen van overleden donoren. Helaas betekenen deze transplantaties niet voor iedereen het einde van alle ellende.

Nena Testelmans

Hoewel orgaantransplantaties in de meeste gevallen levensreddend zijn, zijn complicaties niet uitgesloten. Een van deze complicaties, die kan voorkomen na zowel stamcel- als orgaantransplantaties, is een agressieve vorm van lymfeklierkanker: post-transplant lymphoproliferative disease of kortweg PTLD. Dit type kanker werd beschouwd als zeer zeldzaam waardoor er voorlopig nog geen wereldwijde registratie bestaat. Nochtans blijkt dat het aantal gevallen elk jaar stijgt en dat de kans op het krijgen van de ziekte kan oplopen tot 20%. Toch niet zo zeldzaam dus.

Het stijgend aantal gevallen en een groeiende bekendheid zorgen ervoor dat er steeds meer vragen rijzen rond het ontstaan ervan. We weten dat gemuteerde cellen aan de basis liggen van de ontwikkeling van de ziekte maar het exacte mechanisme is nog niet gekend.

Vorming van mutaties

Bij elke celdeling moet al ons genetisch materiaal, het DNA, worden gekopieerd. Dit is ongeveer hetzelfde als het overschrijven van 130 dikke boeken. Dit kopieerwerk is echter geen feilloos proces. Hierdoor ontstaan er fouten in de DNA-kopie voor de nieuwe cel. Zulke schrijffouten noemen we mutaties. Gelukkig bestaan er verschillende controlemechanismen om gemuteerde cellen op te sporen en uit de weg te ruimen.

Om een idee te geven wat het is voor je lichaam om 130 dikke boeken te kopiëren, een leuk weetje:
“Often scribes would express their anguish in the margins of a manuscript they copied in the form of little pleas of mercy. One even writes, at the end of his script, “Now I’ve written the whole thing. For Christ’s sake, give me a drink.” (S. Greenblatt in ‘ The Swerve: How the World Became Modern’.)

Helaas zorgen sommige mutaties ervoor dat de gemuteerde cellen ontsnappen aan deze controles en kunnen blijven bestaan in het lichaam. Wanneer deze gemuteerde cellen blijven delen, kunnen er extra mutaties gegenereerd worden die er vb. voor zorgen dat de cellen niet alleen onder de radar van de controleposten blijven maar ook nog eens beter groeien dan andere cellen. Op die manier worden kankercellen gevormd met verschillende mutaties die in staat zijn te woekeren in het lichaam. In het geval van PTLD zijn het de gemuteerde witte bloedcellen die zorgen voor het ontstaan van de ziekte.

Rol van de transplantatie

En wat is nu de functie van de transplantatie in dit hele proces? Wel, het getransplanteerde orgaan zal door het lichaam altijd worden gezien als lichaamsvreemd. Het immuunsysteem zal geactiveerd worden om dit lichaamsvreemde orgaan af te breken. Om deze afstoting te voorkomen krijgen transplantatie-patiënten medicatie om hun immuunsysteem te onderdrukken. En laat het nu dit immuunsysteem zijn dat van cruciaal belang is bij het herkennen en afbreken van gemuteerde cellen. Bijgevolg is het voor gemuteerde cellen veel makkelijker om te ontsnappen aan de controle van het immuunsysteem en extra mutaties te verwerven die tot de vorming van kankercellen leiden.

Wat valt er dan nog te onderzoeken?

Voorlopig weten we niet welke mutaties er in de witte bloedcellen voorkomen. Hierdoor is het nog onmogelijk om de het moleculaire mechanisme van het ontstaan van de ziekte in kaart te brengen. Mijn onderzoek zal proberen hier verandering in te brengen! Hoe? Door tumor-DNA van patiënten te vergelijken met hun DNA uit gezonde cellen. Hierdoor kunnen we nagaan wat het verschil is tussen beiden en welke genetische veranderingen er bijgevolg verantwoordelijk zijn voor de woekering van de witte bloedcellen en het ontstaan van PTLD.

Waarom is dat belangrijk?

Wanneer we weten welke mutaties cruciaal zijn in de ontwikkeling van de ziekte, behalen we hierdoor 3 grote voordelen.

1. Gerichte therapie
Op basis van ziekte-drijvende mutaties, kunnen we starten met het onderzoek naar gerichte therapieën. Hierdoor kan elke patiënt behandeld worden naargelang de mutaties die bij hem of haar voorkomen. Deze therapieën hebben het voordeel niet zo invasief te zijn als chemotherapie. Voor de patiënt zal de behandeling dus een pak minder zwaar en veel efficiënter zijn!

2. Screeningprogramma’s
Als we weten welke mutaties er potentieel gevaarlijk zijn, kunnen we screenings ontwerpen. Op deze manier kunnen we hoog-risicopatiënten identificeren en hen nauwlettend opvolgen na hun transplantatie.

3. Ander kanker- en lymfeklieronderzoek
Hoewel elk type kanker of lymfeklieraandoening anders is, zijn er toch dingen die we van elkaars onderzoek kunnen leren. Dit onderzoek kan zeker leiden tot nieuwe inzichten die kunnen bijdragen aan ander kanker- of lymfeklieronderzoek.

Waarom PTLD?

Voordat ik aan mijn doctoraat begon, had ik nog nooit van PTLD gehoord. En misschien maar goed ook want wie ermee in contact komt, houdt er zeker en vast geen goede herinneringen aan over. Maar toen ik het verhaal hoorde, was ik wel meteen verkocht. Het gaat om mensen met een levensbedreigende ziekte die eindelijk weer hoop krijgen door een transplantatie. Maar alsof alles nog niet ingrijpend genoeg is, ontwikkelen ze een agressieve lymfeklierkanker. Alle behandelingen moeten zo minutieus afgewogen worden om geen risico te lopen het nieuwe orgaan af te stoten. Dit maakt het allemaal zo complex maar des te interessanter en uitdagender om als onderzoeker aan te werken.