DOOR MARIO CAMS. Tijdens het bezoek van de Chinese president Xi Jinping aan Europa afgelopen week, kreeg hij van Duits bondskanselier Angela Merkel een historische kaart van China cadeau. Wat bedoeld was als illustratie van een vroege Duitse interesse in China, werd al snel een vergiftigd geschenk. Op de Chinese sociale media brak een ware storm los, waarbij de intenties van Merkel en zelfs de politieke banden met Rusland in vraag gesteld werden. Journalisten lazen het geschenk dan weer als een niet mis te verstane boodschap aan het adres van Xi, omdat Tibet en andere gevoelige regio’s niet op de kaart stonden afgebeeld. Een gemiste kans, want achter de kaart van Merkel gaat een onwaarschijnlijk maar weinig gekend verhaal schuil van wat er bereikt kan worden wanneer Europa en China de handen in elkaar slaan. 

Volgens Merkel ging het om de eerste nauwkeurige kaart van China die ooit in Duitsland gemaakt werd. Maar in feite is de kaart een Duitse heruitgave van één van de gekende d’Anville-kaarten van China. De Fransman Jean-Baptiste Bourguignon d’Anville kwam in de jaren 1720 als jong talent in contact met het Franse hof en bemachtigde op die manier zijn eerste opdrachten als cartograaf. Zo werd hij door de Franse jezuïeten gevraagd om een Europese versie te maken van een Chinese atlas.

De Chinese atlas die d’Anville moest bewerken was het resultaat van het grootste cartografische project dat de wereld tot dan toe gekend had. Meer dan tien jaar lang hadden de opmetingen geduurd, waarbij teams van Chinese ambtenaren en Europese missionarissen de verschillende delen van het immense Chinese keizerrijk in kaart brachten. De uiteindelijke atlas was dus het resultaat van een hechte samenwerking tussen China en Europa. Het werd een cartografisch meesterwerk en een onwaarschijnlijke wetenschappelijke prestatie.

Kritiek op Rusland

Omdat foto’s van de kaart van Merkel niet meteen getoond werden door de Chinese media, circuleerde er op de sociale media een in 1844 sterk bewerkte editie van de hoofdkaart uit de 41-delige d’Anville-reeks. Het betreft een overzichtskaart waarop alle regio’s die het Chinese keizerrijk controleerde aan het begin van de 18^de eeuw staan afgebeeld: het China van vandaag, maar ook beide Korea’s, Mongolië en grote delen van Oost-Siberië. De discussie op de Chinese sociale media draaide daardoor vooral rond grondgebied dat vandaag geen deel uitmaakt van de Volksrepubliek.

Vooral Rusland moest het ontgelden. Rusland zou gedurende de 18^de eeuw grote delen van het Chinese territorium geannexeerd hebben en de kaart van Merkel is daar het bewijs van, zo klonk het. Vergelijkingen met de recente gebeurtenissen in de Krim-regio werden dan ook niet geschuwd. Integendeel, heel wat Chinese internetgebruikers maanden hun overheid aan om de goede banden met Rusland te herzien. Volgens sommigen had Merkel de kaart zelfs geschonken om de Chinese president toch maar te overhalen om Europa en de VS bij te staan in hun kritiek op Rusland.

De afgeleide versie uit 1844 die circuleerde op de Chinese sociale media. Losjes gebaseerd of the hoofdkaart uit de d’Anville reeks.

Tibet of niet Tibet?

Maar wat de Chinese internetgebruiker aanvankelijk niet wist, is dat Merkel geen herdruk van de grote overzichtskaart van het volledige keizerrijk schonk, maar wel een andere kaart uit de d’Anville-reeks, eentje die enkel de 15 oude Chinese provincies afbeeldt. Het waren dus niet alleen Siberië, Korea en Mongolië die ontbraken op de kaart van Merkel. Ook Tibet, Binnen-Mongolië en Xinjiang, regio’s die vandaag integraal deel uitmaken van de Volksrepubliek, vielen buiten het bestek van de kaart.

Omdat kritiek vanuit Europa op de mensenrechten in China zich vaak toespitst op de situatie van etnische minderheden in deze regio’s, kreeg het geschenk van Merkel een politieke lading die niet gesmaakt werd door de Chinese delegatie. Dat was wellicht ook de reden waarom de kaart niet meteen getoond werd in de Chinese media, die verder het bezoek van Xi in het grootste detail versloegen. Chinese en Europese journalisten legden zo vrij snel dezelfde link: de kaart van Merkel was verhulde kritiek op het Chinese beleid inzake Tibet.

De hoofdkaart uit de d’Anville-reeks (1735).

Gemiste kans

De kans is klein dat Merkel of haar entourage werkelijk zo’n politiek riskante boodschap in het achterhoofd hadden. Wellicht ging het louter om een goed bedoelde illustratie van de historische van de banden tussen Duitsland en China. Berlijn had echter moeten beseffen dat oude kaarten vaak voor heel wat wrevel zorgen, omdat zij over heel de wereld gebruikt worden als historisch bewijsmateriaal die de politieke of militaire controle over gevoelige regio’s moet rechtvaardigen of net bestrijden.

Maar de kaart van Merkel was meer dan een ongelukkig geschenk. Het was onmiskenbaar een gemiste kans. Het is tenslotte precies 300 jaar geleden dat deze kaarten geproduceerd werden door teams van Chinese én Europese cartografen die samen een belangrijke stap zetten in de ontwikkeling van de wetenschappen. Een voorzichtig gekozen kaart uit dezelfde reeks, eentje die visueel niet meteen een politiek gevoelige snaar zou raken, was een sterk symbool geweest van de historische reikwijdte van de culturele contacten tussen de twee continenten. Maar in plaats van een inspiratiebron werd de kaart van Merkel een vergiftigd geschenk, dat de aandacht wegtrok van belangrijke culturele en economische thema’s, zowel in China als in Europa.

De deelkaart uit de d’Anville reeks die enkel de ‘oude’ Chinese provincies afbeeldt (1735). Een trouwe Duitse heruitgave hiervan werd door Angela Merkel cadeau gedaan aan Xi Jinping.