DOOR JOHAN DRIESEN. De laatste weken stond het nieuws er vol mee: er is een kans op een stroomtekort in de komende winter. Dat er gecontroleerde black-outs komen, hoeft voor de gewone consumenten echter geen ramp te zijn, maar economische schade bij bedrijven is er zeker wel, zelfs nu al. Op lange termijn moeten we toch echt werk maken van structurele oplossingen, met ingebouwde flexibiliteit, slimme meters en netten, een verbeterde absorptie van onze hernieuwbare energiebronnen in het elektriciteitsnetwerk en betere connecties met het buitenland.

Hoe is het zover kunnen komen?

De beschikbaarheid van elektriciteit in onze contreien werd nog nooit ernstig in vraag gesteld. Tot nu, ineens liggen er 3 grote centrales tegelijkertijd stil in de winter en al midden in de zomer blikken we vooruit op een duistere winter – letterlijk. Ons elektriciteitssysteem lijkt na een kleine eeuw ‘plots’ onvoldoende robuust om ons door de piekvraag te helpen, die zich voordoet op koude (veel energievraag), donkere (geen zonne-energie), windstille (geen windenergie) dagen. En dat is niet alleen hier, maar ook in de buurlanden, dus er zal niet veel elektriciteit geïmporteerd kunnen worden. Als er dan ook nog eens berichten komen dat er heel wat tamelijk nieuwe (gas)centrales ‘in de mottenballen’ zitten en niet meedraaien, dan kan je er met je gezond verstand eigenlijk niet bij.

De (nakende?) black-outs waarvan nu sprake, hebben niet zozeer een technische, incidentele oorzaak, maar eerder een structurele, die geworteld zit in het energiebeleid van de afgelopen jaren, of misschien beter: het gebrek daaraan.

Wat nu op korte termijn?

De rek is duidelijk uit het systeem. In de komende winter zijn korte partiële gecontroleerde rolling black-outs meer dan mogelijk. Daarbij worden dan bepaalde duidelijk omlijnde gebieden van de stroomvoorziening afgeschakeld. Als het gebeurt, zal het wel goed aangekondigd zijn, via allerlei media. Het zal ook niet voor lang zijn, eerder voor een of twee uur en uiteraard niet voor kritische infrastructuren zoals ziekenhuizen.

Gecontroleerde black-outs thuis

Je kan dit, als gezin, makkelijk voorbereiden en het hoeft geen pijn te doen. Iedereen heeft wel iets te eten in huis waarvoor je niet moet koken (tenzij op gas, maar zelfs die fornuizen hebben dikwijls elektriciteit nodig tegenwoordig). Eten in de frigo mag geen probleem zijn: zulke moderne apparaten behouden gedurende enkele uren – sommige diepvriezers tot 24h – een voldoende koude temperatuur. Water(druk) zal niet meteen wegzakken.

De verwarming stopt wel, zelfs als die op gas of stookolie draait, want de nodige pompen vallen stil. Op een tijdspanne van 1 of 2 uur verandert een huis wel niet meteen in een poollandschap. Vraag anders misschien aan de kinderen wat ze doen bij dikke-truiendag op school! Wat ons snel wel duidelijk wordt, is dat veel communicatiekanalen wegvallen: de huistelefoon werkt op elektriciteit, internet wordt onbereikbaar. Bellen via de gsm lukt nog even, maar de noodvoeding van de nabije gsm-mast gaat niet eindeloos mee. Als u naar de winkel gaat, dan rest alleen nog cash te betalen want elektronisch betalen verdwijnt compleet.

Zonnepanelen op je dak helpen niet: die worden om veiligheidsredenen mee afgeschakeld. Ze helpen wel om het verbruik netto te doen dalen, maar om er ten volle rekening mee te kunnen houden, moeten ze wel ‘aangemeld’ zijn, een actie die de laatste tijd om financiële redenen soms achterwege gelaten wordt, maar wel bijzonder schadelijk kan zijn voor de werking van het elektriciteitsnet.

Een korte tijd zonder stroom hoeft geen onoverkomelijk probleem te zijn. Voor wie hoopt dat zulke schoktherapie op lange termijn energiebewustzijn en dito energiebesparing teweeg brengt: bij een vergelijkbaar scenario in Californië tien jaar geleden – waar nochtans ook slimme mensen wonen – bleek het na een jaar alweer business-as-usual te zijn. Energie-efficiëntie is een zaak van technologieverbetering en van nieuwe benaderingen zoals (transparante) vraagsturing.

Tijdelijke black-outs in de bedrijfswereld

Voor bedrijven en winkels zijn black-outs wel erg: naast het betalings- en communicatieprobleem is er een rechtstreeks productieverlies. Voor sommigen betekent dit een simpele stop-and-go of verloopt het zelfs quasi ongemerkt als er noodgroepen aanwezig zijn. Maar bijvoorbeeld in de landbouw kan een korte black-out snel uitdraaien op een drama, als stallen niet meer natuurlijk geventileerd geraken, met massale diersterfte tot gevolg.

De ‘economische schade’ van een uurtje blackout werd reeds becijferd en geschat op een 120M€, maar dat geldt wel voor een nationale incidentele stroompanne. Aangekondigde stroompannes lijken op het eerste zicht minder erg, maar veroorzaken toch nu al economische schade, nog voor het systeem in werking is getreden! Bedrijven bereiden zich wel degelijk voor op een afschakeling en verhuizen productie naar bijv. het buitenland, of moeten investeren in extra noodgroepen. We konden dit al ervaren met de ‘milleniumbug’, die er uiteindelijk ook niet was. Economische schade en zeker imagoschade (we lijken op elektrisch vlak voor buitenlandse investeerders een derdewereldland) is er dus eigenlijk nu al.

Quick fixes

Kunnen we in de resterende tijd nog iets doen? Ja, in de eerste plaats moeten we zorgen dat het elektriciteitssysteem in orde is (zoals altijd). Onderhoudstilstanden worden achteruitgeschoven, maar daar moet toch zorgvuldig mee opgegaan want dat onderhoud is ergens voor nodig. Na de winter riskeren we dat een hele hoop centrales noodzakelijk tezamen stilstaan.

Zelfverklaarde specialisten komen in het nieuws met allerlei mirakeloplossingen zoals ‘even’ een kabeltje van 1300 MW trekken naar een centrale over de grens, iets wat in normale tijden nog niet lukt binnen enkele jaren. Of waarom niet alle noodgeneratoren van ziekenhuizen e.d. laten ‘mee’draaien? Dat laatste klinkt niet slecht, maar de meeste noodgeneratoren die er nu staan, zijn niet uitgerust met een systeem om ‘parallel’ aan het elektriciteitsnet te werken en men mag ook niet vergeten dat dit nog altijd systemen zijn waarop men moet kunnen vertrouwen voor als het echt mis gaat. Dat is zelfs wettelijk verplicht, zoals we onlangs in ZOL Genk mochten ervaren waar de noodgeneratoren haperden en een patiëntenverhuis ingezet moest worden. Dus er moet voldoende redundantie ingebouwd zijn.

Een van de weinige dingen die nog kunnen gebeuren is betalen om centrales die nu stilliggen terug op te starten. En dat zullen we in onze portemonnee voelen, vooral door de hoge gasprijs. De kost is een vorm van capaciteitsvergoeding in tegenstelling tot de traditionele energiekost op basis van de hoeveelheid energie die geproduceerd wordt. Er is een eerste federale aanbesteding voor 800 MW uitgewerkt, maar die komt feitelijk te laat, als ze al toereikend zou zijn.

Wat nu op lange termijn?

Op lange termijn mag men eerst en vooral niet denken dat het elektriciteitsverbruik zal dalen, integendeel. Voor bijv. de verwarming van huizen worden warmtepompen gestimuleerd en mobiliteit wordt op lange termijn voor een significant aandeel elektrisch: het succes van Tesla toont het potentieel.

Naar een robuust en duurzaam elektriciteitsnet

Het nieuwe elektriciteitsverbruik kan wel goed “stuurbaar” zijn, als er slimme meters zijn. Die technologie werd door het beleid echter tegengehouden omdat men op korte termijn een stijging van de elektriciteitsprijs en de index vreesde. Die meters hebben we hoe dan ook nodig om creatiever met tariefstructuren om te kunnen gaan: het huidige dag/nachttarief is echt niet meer van deze tijd: bijv. overdag, als de zon schijnt, komt het voor dat er een (lokaal) overschot is aan elektriciteit, maar er is geen financiële stimulans om dat te verbruiken. Technieken zoals vraagsturing of zelfs vraagbeheersing kunnen vervolgens verder uitgerold worden. (Meer info over vraagsturing op huishoudelijk niveau)

Het lijkt een beetje vreemd om nog te pleiten voor meer elektrische mobiliteit als er al niet genoeg elektriciteit zou zijn voor het gewone verbruik. Nochtans kunnen al die ladende elektrische voertuigen als mobiele batterijpakketten beschouwd worden, die in noodsituaties ook tijdelijk kunnen ontladen (vehicle-to-grid).

Ondersteuning door het beleid

Er is vooral een consistent en consequent energiebeleid nodig. Consistent, waarin een visie voor een toekomstig energiesysteem gekozen wordt die op haar eigen natuurlijke snelheid geïmplementeerd mag worden en consequent, waarbij alle neuzen van de federale en regionale verantwoordelijken in dezelfde richting wijzen.

Hier biedt zich een unieke kans aan om een draagvlak te creëren voor het ontwikkelen van een beleid waarbij het publiek het belang van de nodige investeringen inziet. Hopelijk komt er wat meer rationaliteit in de administratieve en juridische procedures voor vergunningen die maar al te vaak verzanden in veldslagen met lokale belangengroepen of zelfs tussen beleidsniveaus.

En toch

Het zicht op een korte aangekondigde black-out zou ons in de eerste plaats tot nadenken moeten stemmen: 20% van de wereldbevolking heeft zelfs geen toegang tot elektriciteit. Als er dan toch energiebesparende rolling black-outs moeten komen, moeten we deze misschien laten beginnen op de plaatsen waar de ministers van energie van de voorbije 20 jaar wonen. Het zegt misschien veel dat u zich nu niet herinnert wie dit waren.