DOOR MGR. JAN DUMON. Op 29 december 2021 is bisschop Tharcisse Tshibangu Tshishiku in Kinshasa overleden. Niet alleen als alumnus van onze Alma Mater, maar vooral als eerste Afrikaanse rector van de Leuvense stichting Lovanium in Kinshasa is hij nauw verbonden met de universitaire gemeenschappen van KU Leuven en UCLouvain.

Op 29 december 2021 is bisschop Tharcisse Tshibangu Tshishiku in Kinshasa overleden. Niet alleen als alumnus van onze Alma Mater, maar vooral als eerste Afrikaanse rector van de Leuvense stichting Lovanium in Kinshasa is hij nauw verbonden met de universitaire gemeenschappen van KU Leuven en UCLouvain. Niet alleen als hoofdspeler in een geschiedenis die men al of niet met nostalgie in herinnering kan brengen, maar vooral als een levende getuige van wat het betekent met onderscheidingskunst en wijsheid de uitdagingen van de tijd te onderkennen en er met moed en ondernemingszin op in te gaan. Hij was telkens in nieuwe situaties en opdrachten een man van de actualiteit, maar wel met een lange termijnvisie. En dat kon hij zijn als vrije mens, ver van ideologische polarisaties of partijdige dweperij, omdat hij diepe wortels had in de cultuur van zijn eigen levenswereld, in de cultuur die zijn brede vorming en internationale netwerk steeds weer aanbood en, ten gronde, in de Bijbelse en christelijke geloofstraditie waar hij licht, waarheid en leven in vond.

Academische vorming

Tharcisse Tshibangu wordt geboren op 24 april 1933 in Kipushi (Haut-Katanga) in een gezin afkomstig uit Oost-Kasaï. Na zijn Grieks-Latijnse humaniora kiest hij voor de studie filosofie en theologie in het Groot Seminarie van Moba (Tanganyika). In 1957 wordt hij naar de Faculteit Theologie van de Universiteit Lovanium gezonden en behaalt er in 1959 het licentiaat in de theologie. Even later wordt hij tot priester gewijd. In die eerste jaren van zijn academische vorming – in een tijd waarin de kerk, de priesteropleiding, het theologieonderricht in Congo en in Afrika hoofdzakelijk kopieën zijn van wat in Europa gangbaar is – krijgt bij de jonge theologant een grondinzicht gestalte: in Afrika zal de theologie Afrikaans zijn of zij zal levensvreemd en dus onvruchtbaar blijven. Een eerste publicatie (1960) van het (hoffelijke maar scherpe) debat tussen decaan Alfred Vanneste en student Tshibangu over het goed recht en de noodzaak van een Afrikaanse theologie zal ver buiten de grenzen een groeiende bewustwording voeden. Het debat mag als een typisch voorbeeld gelden van de eerste stappen in het lange proces van dekolonisatie.

Tussen 1961 en 1965 wordt de briljante student in Leuven eerst Doctor en vervolgens Magister in de theologie, de hoogste academische graad. Graag vertelde hij aan vrienden hoezeer hij de methodologische scherpte en de ‘historische’ benadering van de Leuvense Faculteit had gewaardeerd. Niet te verwonderen dat zijn interesse zowel voor zijn doctoraat als voor zijn magisterthesis uitging naar de epistemologie van de theologische en filosofische wetenschappen. Een permanent kritisch-epistemologische zin heeft er ook voor gezorgd dat hij in latere publicaties of stellingnamen over Afrikaanse theologie en, meer in het algemeen, over de universiteit in Afrika, nooit in de valkuil van een identitaire ideologie is getrapt. Gaandeweg kon hij trouwens met voldoening vaststellen – net als zijn vroegere decaan trouwens – dat het debat over het al of niet bestaan van een Afrikaanse theologie zonder voorwerp was. De Afrikaanse theologie is over het hele continent een feit. Overal horen christenen het Woord van leven in hun eigen taal en drukken uit wat diezelfde Jezus Christus met hen doet wanneer zij in hun context samenkomen om te onderscheiden wat zijn Geest van hen vraagt.

Terwijl hij nog student in Leuven was wordt T. Tshibangu door paus Johannes XXIII benoemd tot expert op het Tweede Vaticaans Concilie. Hij was er trouwens in goed Leuvens gezelschap! Het verrijkte meteen zijn strijd (maar dat woord past niet echt bij zijn figuur) voor een Afrikaanse theologie, met de aandacht voor geloofsbeleving en theologie in andere continenten, ook al was er toen van echt contextuele theologie nog maar weinig sprake. Later heeft zijn internationale en oecumenische blik zich uitgewerkt in ontelbare lidmaatschappen en voorzitterschappen van internationale associaties en congressen in de meest diverse vakgebieden.

Terug uit Leuven wordt de eerste Magister van Afrika meteen benoemd aan de Faculteit Theologie van Lovanium. Een droom … maar erg kort. Het jaar daarna wordt hij vicerector van de Universiteit Lovanium, en reeds in 1967 volgt zijn aanstelling tot rector, in opvolging van Mgr. Luc Gillon, de eerste rector en grote ‘constructeur’ van Lovanium, met wie Tshibangu nog vele jaren zou samenwerken. In december 1970 wordt de jonge rector tevens bisschop gewijd en geïnstalleerd als hulpbisschop van kardinaal J. Malula, in feite belast met Lovanium.

Historische keuze

Lovanium groeide sterk. Het wordt al vlug een plaats van protest tegen het steeds meer autoritaire regime van president Mobutu. Ook de relaties van het regime met de Katholieke Kerk worden moeilijker. In 1971 ‘nationaliseert’ Mobutu de drie bestaande universiteiten en alle instituten van hoger onderwijs en centraliseert alles in één structuur, de Université Nationale du Zaïre (UNAZA), tevens geïncorporeerd in de eenheidspartij Mouvement Populaire de la Révolution (MPR). Het mag cynisch lijken dat Mgr. Tshibangu, die op brutale wijze ‘zijn’ Lovanium uit handen was geslagen, door dezelfde president gevraagd wordt om rector te worden van de nieuw opgerichte UNAZA. In feite getuigt het van het enorme gezag en prestige dat rector Thsibangu uitstraalde.[1]

De Congolese bisschoppenconferentie heeft toen een historische keuze gemaakt. Niet alleen met betrekking tot Lovanium, maar evenzeer in de daaropvolgende tijd tegen het verbieden van katholieke jeugdbewegingen en organisaties, tegen het nationaliseren van het uitgebreide net van katholieke scholen, enz. Zij heeft ervoor gekozen de hele kerk te hervormen en niet langer op haar instituties te steunen, maar op de vrije inzet van de christenen in dynamische lokale gemeenschappen enerzijds en in de instituties van de staat (in feite van de eenheidspartij) anderzijds, vanzelfsprekend mits een minimaal respect voor de godsdienstvrijheid. Vooral niet-Congolezen hadden toen weinig begrip voor deze keuze. Achteraf bekeken was een confrontatie met het oppermachtige regime van president Mobutu in zijn gloriejaren wellicht uitzichtloos. In elk geval heeft die keuze de Kerk in Congo veel veerkrachtiger en inhoudelijk sterker gemaakt. Maar voor het universitaire leven, en met name het oude Lovanium, was de UNAZA-constructie rampspoedig.

Voor Mgr. Tshibangu was het een erg pijnlijke situatie. Doch in de lijn van de richting die de bisschoppenconferentie had gekozen, en net zoals andere personaliteiten – en met name ook Belgen, zoals Mgr. Maurice Plevoets – heeft hij aanvaard zijn rol in het kader van de nieuwe universiteit op te nemen. Ook zonder priesterboord of borstkruis en zelfs met een militaire escorte bleef hij zichzelf. Hij kon evengoed christen en bisschop zijn in de radicaal seculiere context van de UNAZA en bijhorende politieke omgeving als in een vertrouwde kerkelijke institutie. Hij bleef rector van de UNAZA tot de opheffing ervan in 1981 en de terugkeer naar autonome universiteiten en hogere instituten. Meteen wordt hij benoemd tot voorzitter van de Raad van Universiteiten van Congo, functie die hij tot aan zijn overlijden heeft behouden.

Benoemd tot bisschop

Vanaf 1981 kon Mgr. Tshibangu zich opnieuw aan pastorale taken wijden als hulpbisschop, belast met de pastorale zorg van West-Kinshasa. In 1992 wordt hij benoemd tot bisschop van Mbuji-Mayi (Kasai).[2] In 2009 gaat hij op emeritaat, maar helemaal niet op rust.

Paus Franciscus herhaalt steeds dat de kerk niet met zichzelf moet bezig zijn, maar met de wijde wereld, daar waar het leven zich afspeelt. Zonder incarnatie in de cultuur, in de samenleving, in het leven zoals het is, ook als men het misschien anders had gewild, klinkt ook de mooiste boodschap hol. Het was voor rector en bisschop Tshibangu meer dan een overtuiging of ideaal: het was zijn leven.

[1] Voor het merkwaardige UNAZA-experiment in de politieke en ideologische context van toen, zie: Isidore NDAYWEL è Nziem, Les années UNAZA, 2 tomes, Paris, L’Harmatan, 2018 [2] Een uitvoerig beeld van deze periode in: Matthieu ILUNGA KALALA, Le ministère pastoral de Mgr. Tharcisse Tshibangu, évêque de Mbuji-Mayi (1992-2009), Louvain-la-Neuve, La Belle Page, 2011, 588 p.