We hebben de voorbije maand in België kennis gemaakt met het fenomeen van de zelfmoord-terrorist. Zoals elders, gaat ook bij ons de volle aandacht naar een deelaspect van dat fenomeen, namelijk het terrorisme. Het tweede deelaspect, zelfmoord, blijft doorgaans onbesproken.

Orhan Agirdag

Nochtans is zelfmoord een conditio sine qua non voor een aanslag op dergelijke schaal en nochtans hebben we veel meer wetenschappelijke informatie over drijfveren van zelfmoord dan over terrorisme. Meer nog, sociologie als een wetenschappelijke discipline is gedeeltelijk gebouwd rond een studie van Emile Durkheim over zelfmoord. En zelfs wanneer de meest doorgewinterde sociologen van het land geïnterviewd worden, spreken ze er niet over. Dat is bijzonder jammer: ken je klassiekers.

Als grondlegger van de sociologie argumenteerde Durkheim dat een fenomeen als zelfmoord niet alleen kon begrepen worden vanuit individuele of psychologische kenmerken, maar dat de sociale context eveneens een belangrijke impact had. Hij onderscheidde verschillende vormen van zelfmoord: egoïstische, altruïstische, fatalistische en anomische zelfmoord. Wat ons interesseert is deze laatste vorm.

Anomie

Anomische zelfmoord ontstaat bij een toestand van ontregeling of acute anomie. Dit zijn situaties waar de geldende normen en het gereguleerde bestaan plots verdwijnen.

Je bent arm, maar je wint de lotto; je bent rijk, maar je bedrijf gaat failliet; je bent gehuwd, maar jouw partner overlijdt. Met andere woorden, de situaties waarin men in een zwart gat valt omdat de gekende levensstijl ineens drastisch verandert. Belangrijk is wel dat dit plots gebeurt, vandaar de term acute anomie. Iemand die altijd al rijk was of geleidelijk rijk is geworden, heeft geen last van ontregeling. Of iemand die altijd al arm was, weet wat hij kan verwachten van het leven, hoe marginaal het ook verloopt.

Nu kan ik me geen acutere situatie van ontregeling voorstellen dan het verlaten van de gevangenis. In de gevangenis is er immers een extreem geïnstitutionaliseerd en gereguleerd bestaan. ‘Een gedetineerde krijgt drie maaltijden per dag, die samengesteld zijn volgens de normen van een evenwichtige voeding.’, staat er te lezen op de website van Federale Justitie. In de gevangenis is je dagindeling genormeerd, je kledij is genormeerd, je werk is genormeerd, en ja zelfs je ontspanning is genormeerd.

Geen enkel mens in Brussel heeft een dergelijk gereguleerd bestaan. En niet zelden komt een gedetineerde in een zwart gat terecht wanneer hij vrijgelaten wordt. Vele ex-gedetineerden halen het niet. Denk maar aan Brooks Hatlen uit The Shawshank Redemption: in de gevangenis was hij geïnstitutionaliseerd, in de vrije wereld had hij last van acute anomie. Vandaar de onvergetelijke scène: Brooks was here.

Suïcidale moslim

Maar waarom hebben de gebroeders El Bakraoui dan niet gewoon zichzelf koud gemaakt toen ze vrijkwamen? Waarom besloten ze om ook anderen te doden? Wel, een hypothese is dat deze heren in de gevangenis ook kennis hebben kunnen maken met hun religie. Deze laatste is uitzonderlijk onbarmhartig wanneer het gaat over zelfmoord. Het is niet alleen strikt verboden, het is als moslim de enige manier om je hiernamaals eeuwig te verkloten. Alle moslims gaan (eventueel na een tussenstop in de hel) naar de hemel, behalve de suïcidale moslims. De profeet is daar heel duidelijk in: “Wie zichzelf van een berg gooit en zichzelf doodt, zal voor eeuwig in het hellevuur gegooid worden. En degene die zichzelf doodt met een ijzeren staaf, hij zal zich tot in de eeuwigheid met die staaf in zijn buik blijven steken”. God/Allah behoede ons daarvan.

De terrorist doet het niet voor de maagden in de hemel, hij wilt vooral het eeuwige hellevuur vermijden.

Nu moet je je een situatie voorstellen waar je zit met acute anomie (want er is plots geen gereguleerd bestaan meer zoals in de gevangenis), waardoor je een potentiële doodswens hebt, maar tegelijkertijd al te goed beseft dat zelfmoord je een gegarandeerd ticket naar de hel bezorgd. Dan blijft er één, en slechts één, optie over om je dilemma op te lossen: martelaarschap. Deze garandeert je het tegenovergestelde van zelfmoord. En de gemakkelijkste manier om daaraan te komen, is te vertrekken naar Syrië. Kortom, de terrorist doet het niet voor de maagden in de hemel, hij wilt vooral het eeuwige hellevuur vermijden.

Dat de terroristen volgens de mainstream Islam niet erkend worden als martelaren, doet er niet toe. Het Thomas-theorema van de sociologie is nog altijd: If men define situations as real, they are real in their consequences. Het is voldoende dat de gebroeders El Bakraoui hiervan overtuigd waren.

Re-integratie

Als onze hypothesen zouden kloppen, zijn er verschillende oplossingen. We kunnen hopen dat moslims heel snel gaan beginnen te seculariseren (zodat hiernamaals-calculaties geen impact hebben op de levenskeuzes). Dat lijkt me op korte termijn onhaalbaar. Maar we kunnen ook eens nadenken of we het gevangeniswezen niet fundamenteel moeten herdenken. Het ding dateert nog van de Middeleeuwen. Ondertussen is het wat humaner geworden, maar het blijft wat het is. Zeker wat ontregeling betreft. Op middellange termijn zou hier iets aan gedaan kunnen worden. Op korte termijn zou ik echter inzetten op een nazorgbeleid dat het proces van re-integratie van ex-gedetineerden beter opvolgt en hierbij de nodige aandacht heeft voor etnisch-culturele en religieuze diversiteit.